Saturday 25 July 2020

DARLONG KHUA INTAN DAN THENKA


DARLONG KHUA INTAN DAN THENKA

HMUNBEI (NALKATA)

A khua rihming intan dan:- a tuna Hmunbei (Nalkata) khua atanga sim tiang1/2 KM hla; tuipui kawla hmun khatka a om a, ma chu dil/Jala ei ti thin. Machu Meitei pa khat kan tuitialin a siama, ma dil atang chun tuipui phak khang kan NALA (drain) a siam sa lei in, NALKATA ti a khua rihming hom isak nghal a chang ti in ulian hei chun an loi hril.

KAI HMASAK HEI: Kum 1953 March thla han ma ma Jala kawla Nalkata chu mi dawng 6kan an va kai tan. Ma hmuna IN cho-khur an va choi ni chia hi chu ulian hei loi hril dan in 25th January 1953 ti in an loi hril. Ava kai hmasa hei chu atuna Kumarghat, tian lai chun Khumaghat an loi ti thin, atuna Block tlang kawla Forest ram khua ami thenka hei an chang. An mani hei chu:
(1) Pu Roipuia (Lawma Pa) nih a insung hei mi 9ka
(2) Pu Khawmliana (Hrenga pa) nih a insung hei mi -3ka
(3) Pu Hranthuama (Ngula Pa) nih a insung hei mi 6ka
(4) Pu Roidinga (Ninga pa) nih a insung hei mi 3ka
(5) Pu Vanhranga (Neidingi pa) nih a insung hei mi 5ka
(6) Sikari Sawma. Ani hi patol a chang.

Ulian hei loi hril dan angkan an rengka hin mi 29 an loi chang.

A kum nawk 1954 a chun, Saibual (Betcherra) khua atangin dawng in 2ka, Pu Dartualiana nih Tuapuia hei in an hang pan ve nawk. A kum nawk 1955 in Saibual khua atang den in dawngka Pu Sorthuaman a hang pan ve nawk. Changrochu, Patol Sikari Sawma rochun kum 1954 han Saibual(Betcherra) tiang aloi pan khir ve nawk. Ma lei in kum 1955 ari han HMUNBEI (Nalkata) a chu dawng 8ka an chang.

VANGSAK NIH SAKHUA: Vangsak dinga an loi ithaw chem. Chu Loi (Jhum) inhma a chang. Ma taka an nek fak loi inzawngna chu an kawl vela Nepali Hnam loi om hei hnianga loi inhlaw thin in anin sir. Ma lai vel rikua chun, ramsa, ran, dut(milk) hei chu fak seng ala chang naw lei in, nek fak tiang rochun harsatna tak tak an nei no.
          Sakhuana a chun ringtu ichang sai an chang lei in, khua an kai kum kumin, Biak In hom ibawl nghal a chang. Ulian hei hril danin, ma Biak In inhongpu hom hi Rev. Late Tlangawma Darlong, anti. Ma laia an Koihran upa hmasak chem. Chu Upa Khawmliana (Hrenga pa) an loi ti.


11. Sawithanga
12. Mosia
13. Thansangvunga
14. Nunthanga
15. Kangpuiliana
16. Pakunga
17. Rokula
18. Rohnuna
19. Rualchhunga
20. Renga

KHAWSAK DAWNG 20KA HEI
1.     Zairema
2.     L.T. Zama
3.     Lalchawna
4.     Thanhrila
5.     Famthanga
6.     Biaksanga
7.     Thansanga
8.     Nuntlunga
9.     Chhuanvawra
10.  Vanhrila

DARLONG DAWNG 9KA HEI
1.     Pu Lalngula,
2.     Pu Roipuia,
3.     Pu Khamliana
4.     Pu hranthuama
5.     Pu Vanghrana
6.     Pu Roidinga
7.     Pu Dartualiana
8.     Pu Tuapuia
9.     Pu Sawrthuama

KAI VOI 2NA: Kum 1956 February thla han unai Khawsak hei an loi hong inpem ve a, atuna Upa Biakvela hei omna hlang tiang. Ma kum den 1956 September thla den a Pu Lalngula S/o Pu Hnamtina Talan No-1 atangin a hongin in pem ve. Ma lai vel chun Darlong hei chu dawng 9ka an changa, Khawsak hong inpem thar hei rochu dawng 20ka an chang. Ma Khawsak hong inpem hei hi Sakhan Serhmun nih Tualsen khua atanga hong inpem an chang. Ma ahnuaia angka hin:-











Ulian hei to hril danin kum 1953 nih 1954 ari hi chun, azena Darlong hnam ziadan angka V.C. ineia inrel bawl thiam anla chang naw lei in, Khanchan V.C. hnuaia anla om in an hril. Ma zoi hnung chun, azena V.C. hong nei thiam ve dingin an om hnung chun, V.C. chairman hmasak chem dingin Pu Khamliana iruat a chang.

          Kachun, kum 1957 in dawng 9ka Talan atangin an hong inpem ve nawka, Ma hei chu:
1.    Pu Roizika
2.    Hualkhuma
3.    Ngurtua
4.    Roingula
5.    Rabia
6.    Romona
7.    Liana
8.    Rairenga
9.    Neithuama

Ma lai rikua vel chun, lekha thiam ti a ihril ding tham chu an la om no. Changrochu, Pu Lalngula, ha 1958 han Mission sikul inhong tan a changa, ama ha mission thawktu hmasak chem aloi chang. Ma hnung chun, thawktu pek bel sapin an om a, ma chu, Pastor Nunthlunga a chang. Kum 1959 in zirtirtu Lalngula, Hmuntha khua tiang an fen leiin ama thleng in Pu Promesh Ruram ipe a chang.

Kum 1960 atanga 1970 sungin Darlong nai thenka Hmunbei (Nalkata) a chun ahong inpem nawka, ma hei chu:

1.    Roihneldinga
2.    Thangtea
3.    Hnamngura
4.    Thangphira
5.    Tuangura
6.    Sunga
7.    Roia
An mani hei Saikar khua atanga an dawng 7 hin hong inpem an chang.

Ulian hei loi hril danin, Mission school chu kum 1962 han atawp a, Sorkar in Junior School ahong pek leia itawp in an loi hril. Kum 1956 han Rengram Sorkar in settlement ahong peka, ma taka tang chun, nita kita ti thiam in bul det fekan, rihuan rikap hei chu ithaw tan thiam in Hmunbei khua a chun a om tan. Ulian hei sir dan chun, kum 1960 atang han lungril nei fekan, rihuan chu an buaipui tan a, abikin, Pu Hrenga nih Pu Lalngula hei chun, hmasawna nih changkangna inhruaipu chang dingin an ring lei in, theira rihuan, Birtung, ser, serhlum nih thil dang dang ithaw tan in hma an loi la anti.

Ulian hei sir danin, kum 1970 kum hi Hmunbei khua ding chun kum sininsia thlak kum a chang anti. Asan chu, kum 1962 han Hmunbei khua Mei kang an tuar kum a changa, ma kum hin Darlong omna bik tiang chun, in dawng 3ka ti bak loi chu ikang fai rit a chang. A kai fai aw hi, thil burble umhai khatka te hom kel hman loia ikang fai a chang. Ma mei kang suak lai hin, khua ami ife hun a chang lei in, nupang naipang thenka ti bak loi chu khua a I om an om naw lei in. Ma laia in Pu Ngula, Pu Liana nih Pu Lala in chai akang loi ti in an hril. Ma kum atang chun, Hmunbei khua a chun nansa fekan harsatna intakna nih ngheitamna atlung. Darrlong khua then tamka dek chun Hmunbei khua chu, ngheitam khua an loi ti hial thin. Asan chu, khiang ka tiang, an in nih loi kang fai thak a chang lai nih ri huan rikap anla puitling pek naw lei hom a chang. Ipaia hma an hang lak tan lai taka vanduaina an chunga itlung pek a chang lei in, nansa fekan harsatna an tong. Ulian loi sir dan dek chun, ma taka tangin, unai Khawsak tianga mi tamka dek chu, Jampui tlang tiang nih Mizoram Bunghmun, Bungthuam tiang anih pem puipha anti.

Changrochu, harsatna tamka kar homa beidawng loi in, pathian ringsanin tang an lak nawk fan fana, Pathian ompuina zara, atun chun, dinghmun thatak hong inding thiam in an om. Darlong khua ka ti a chun Birtung zuar tha pawl tak nih remchangna nei tha pawl tak hom an chang ta. Inzirna nih tawkna tiang hom hma an sawn fe. Koihran tiang chun, Koihran in 3ka lai a om. Baptist, EFCI nih Presbyterian. Kal in velna tiang hom remchang tha tak inei in, an khaw kawl lawka railway station I om nih national highway ihrut in an om.

Thurawn lakna; 
1. Darlong Eng, Decber 2002 issued
2. Hmunbei ulian Thenka 



Tuesday 27 March 2018

SAIBUAL VILLAGE OF THE DARLONG

SAIBUAL VILLAGE.

The Darlong people are settled in 22 Darlong villages in Tripura. We attempt in publishing about the history of all the villages in our esteemed ‘Darlong Eng’ magazine. In this issue of December 2002, we will write about village no.2 (Saibual). As it is a valuable piece of information that has to be treasured by our community, let us read it well to gain in-depth understanding about the history of this village. My heartfelt thanks goes to Pu Neikunga Darlong (Saibual village) for his kindness for which this article on Saibual village can be published.
Introduction:
In earlier days, Saibual village had been known as ‘Betsora’. However, of late, it have been renamed as ‘Saibual’. Thus, in this article, this village is written as “Saibual’. And since these information has been collected and compiled in a short span of time, there may be mistake from the writer for which I would like to solemnly urge readers to have an understanding.
Before the establishment of Saibual village, there existed a small livelihood with the name of ‘Intop’ khua. In 1940, under the order of Chief Lalsutkhama, fourteen households were asked to settle in ‘Intop’ village from ‘Dawi’ village. Intop village was situated on the side (sim tiang) of modern-day Saibual. A large, densed forest existed beneath this hilly village. This forest which was known as ‘Zala’ was filled with RITAI, KUARUK AND PHAIRUNG. Zala was filled with big trees. Wild animals such as elephants, deers and tigers inhabited this forest. A river also passed nearby Intop village. It is said that the elephants (sai) of the forest bathed (bual) in this river, which is the origin of the name of ‘Saibual’.
The first inhabitants of Intop village were:
  1. Pu Vunga (leader), Pi Roii and 5 of their family members.
  2. Pu Thuama, Pi Dingliani and 6 other family members.
  3. Pu Hrawma, Pi Selvungi and 6 other family members.
  4. Pu Neisualiana (Uzir), Pi Tuaih and 8 other family members.
  5. Pu Vunga, Pi Hrenguri and 4 other family members.
  6. Pu Liana, Pi Neii and 6 other family members.
  7. Pu Khuala, Pi Thangi and 7 other family members.
  8. Pi Rantuadingi and her son Lalkhawdinga, and 3 other family members.
  9. Pu Roia and 6 other family members.
  10. Pu Vangkhuma, Pi Thlaliani and 3 other family members.
  11. Pu Kaia, Pi Vangthuami and 4 other family members.
  12. Pu Roituadinga and his son Hnenga, and 2 other family members.
  13. Pi Nguri and her son Lalhrila, and 2 other family members.
  14. Pu Khawmvunga and 3 other family members.
These 14 households first settled in ‘Intop’ village. However, in a short span of time, they suffered the plight of water borne diseases. As they were few in number and isolated from town area, they had to suffer the disease on their own. This deadly disease killed nearly a half of them. They were roughly 66 in numbers when this sickness hit them. This resulted in the death of 25 persons, excluding the children.
Unable to withstand the epidemic disease in the newly inhabited village, many of the villagers left the village.  Uzir Neisualiana and all the people were in deep grief. During that time, in the year 1944, Pu Dingliana (Rankunga Pa) was travelling towards Lamkhuang (Kathalcherra) village from Talan village, in search of habitable land. When Uzir Neisualiana heard that Pu Dingliana was in search of land, he invited the latter to visit his newly inhabited village. After having a brief conversation, Pu Dingliana said to him, ‘You and your people are unbelievers, but we are believers. How can we live settle together in a village?’.  To this, the uzir replied back, ‘If you and your people are willing to come and settle with us in this village, we are willing to forsake our Chief Lalsutkhama. We will also believe in your God and turn into believers’.
Pu Dingliana was happy with the words of Pu Neisualiana, and they agreed to settle together in one village. Then, Pu Neisualina and his villagers began to shift in a nearby place since they were to become new believers.
Start of Christianity in Betsora:
In 1945, seven families moved into Intop village from Lamkhuang (Kathalcherra). At that time, there were only seven families left in this village. As seven new families were added, there were fourteen families in total again.
The name of ‘Betsora’:
Earlier, the area of betsora (saibual) was covered by dense forests, filled with RITAI/RIBEL. Neighbouring tribes called RITAI as ‘bet’, and the river was called ‘Sora or Cherra’. Thus, it was popularly known as ‘Betsora or Betcherra’.
Inhabitation of Saibual village:
Before settling in this village, Pu Dingliana urged the people to first pray for a suitable place for establishing a church and all the people agreed. Thus, they cleared the land to build a church to worship their God.
The first inhabitants:
These fourteen households were the first to settle in the new village of Betsora:
From Intop village:
  1. Pu Neisualiana (Uzir, Sena Pa) and his family.
  2. Pu Liana (Thuamdinga Pa) and his family.
  3. Pu Ngula (Remi Pa) and his family.
  4. Pu Thuama (Zatini Pa) and his family.
  5. Pu Vunga (Hmuni Pa) and his family.
  6. Pu Thangbawnga (Dinga Pa) and his family.
  7. Pu Khawmvunga (Sangkunga Pa) and his family.
From Lamkhuang village:
  1. Pu Dingliana (Rankunga Pa) and his family.
  2. Pu Haka (Thanga Pa) and his family.
  3. Pu Sunga (Muani Pa) and his family.
  4. Pu Roituadinga (Zakhumi Pa) and his family.
  5. Pu Thangpuia (Seni Pa) and his family.
  6. Pu Neituazona (Roizoni Pa) and his family.
  7. Pu Ngurhnela (Thuamdingi Pa) and his family.
These were the first Christians to settle in the village of Saibual (Betsora). The church was built by erecting pillars of thick bamboos. They had their first celebration of Christmas in this village the same year.  After these people settled in Betsora, the name of Intop was soon forgotten.
Establishment of school in the village:
Although the village consisted of only fourteen households, the elders had desire to establish a school in order to educate their children. It came to their knowledge that there was an active Christian mission in Brahmanbari (present day, Bangladesh). Rev. H.A Jones, who was the father of Gordon Jones was working there as a missionary from New Zealand. Then, they made a request to him to open a school in their village. Rev H.A Jones was the Secretary of NZBMS School Committee in Tripura at that time. He accepted their request and approved for establishing a school in Betsora in the year 1948. Then, the village people worked in unity and constructed a small bamboo house as village school. Rev. Thuamliana (Hlutua Pa) started working there as a missionary teacher.
The first students to get admitted in the school were:
  1. Pu Biaksanga (Lalhminga Pa)
  2. Pu Vanlallawma (Thanpari Pa)
  3. Pu Neituah (Thangliani Pa)
  4. Pu Suadinga (Suaki Pa)
  5. Pu Tinkhuma (Lalthangi Pa)
  6. Pu Kunga (Remruata Pa)
  7. Pu Dinga (Khumi Pa)
  8. Pi Hmunsiami (Johana Nu)
  9. Pi Roituai (Dawni Nu).
The mission school functioned from the year 1948 till the summer of the year 1963. During that period, Rev. Tlanglawma was the Secretary of NZBMS Sub-school Committee for Kailashahar region.
The following persons also taught in the school until 1963:
  1. Pu Thuamliana Darlong (Hlutua Pa)
  2. Pu Khamliana Darlong (Sangpuia Pa)
  3. Pu Promesh Ruram (Khawngaia Pa)
  4. Pu Tuathanga Darlong (Sungi Pa)
  5. Pu Biaksanga Darlong (Lalhminga Pa)
  6. Pu Dhirendra Chisim
  7. Pu Vanlallawma Darlong (Thanpari Pa).
The state government started Gangaram Chowdhury Para JB School in the summer of the year 1963. Functioning of mission school at Betsora ended the same year. The students from the latter school joined the new school. Eventually, in the year-end of the year 1972, Betsora received a new Junior Basic school on its own, from the state government. It was christened as ‘Betcherra Darlong Para Junior Basic School’.
A brief statistical information is given regarding the village of Saibual. But, those who have shifted to other villages were not included. This data includes the period since establishment of the village till the year 2002.
  1. Matriculation passed: 34 persons.
  2. Graduate (BA/B.Sc): 10 persons.
  3. Sc Nursing: 1 person.
  4. MA: 2 persons.
  5. BE: 1 person.
  6. MBBS: 1 person.
  7. Ed: 1 person.
  8. Gazetted Officer: 7 persons.
  9. Truck: 2 nos.
  10. Motor vehicle: 2 nos.
  11. Auto rickshaw: 14 nos.
  12. Motor cycle: 8 nos.
  13. Television: 45 nos.
  14. Number of households: 130 nos. (2002).
  15. Population: 696 nos. (2002).
The village has a fertile, cultivable soil. The village people depend mostly on their plantations for their daily survival. Cultivation of pineapple was prominent since the year 1988. The village people are modest and they keep their locality neat and clean, which have created good example for neighbouring villages.
Notable persons from Saibual village are:
  1. Pastor C. Thuamdinga: He was the runners-up in the State-level Pineapple Growers Competition, held on 14 July 1971. He received a reward of five hundred rupees and certificate from ICAR, New Delhi.
  2. Rev. Lalrema Darlong: The first among Darlong people to complete graduation (BA) and also Bachelor of Divinity (BD).
  3. Pu Vanlallawma Darlong: He was a resident of Betsora village. He is the first among Darlong people to pass Higher Secondary schooling (Bengali medium) in 1962.
  4. Pu Lalhmingliana Darlong: He was a resident of Betsora village. The first among Darlong to become Tripura Civil Service Officer.
  5. Pu Neituasanga Darlong: The first among Darlong people to complete MBBS.
  6. Pu Huanhneliana Darlong: The first among Darlong people to complete BE (Engineering).
  7. Nk Rebeki Darlong: The first among Darlong to complete B.Sc Nursing.
There is much to write about this village. It will take time and energy to gather information. This article has been compiled in a short span of time, therefore, there may be errors and corrections to be made which may be beyond the knowledge of the writer. I urge readers to have understanding.  May the Almighty God, our Father, continue to shower his blessings over Saibual village.
(Written by: Lt. Upa. Johana Darlong, Darchawi. December 2002. DARLONG ENG.)

Sunday 15 October 2017

DARLONG MIPUI CHANGZAT NIH KHUA 2017

DARLONG KHUA CHANG ZAT NIH DARLONG MIPUI CHANG ZAT 2017, DHI ANNUAL REPORT 2017.
KHUA--------INDAWNG ------IPA------ NUPANG----- TOTAL
BOITANG--------102----------328----------289-----------617
KHALAIGIRI------47-----------134----------103----------237
CHAWMPHAI----29-------------78------------69----------147
SERTLANG-------56-----------176----------185----------361
MURUAI-----------67-----------193-----------199----------392
DEORA------------172----------413-----------425---------838
TUINGOI---------94------------245-------------262--------507
DARSER----------43-----------116------------104---------220
KHAWHRENG---30------------80--------------77---------157
ZION-------------- Report dawng a chang no
zamthla------------Report dawng a chang no.
DARCHAWI------232---IPA/NUPANG THEN LOI----1506
SAIBUAL----------152--------384-------------392---------776
TALAN---------------26----------75--------------69----------144
NAZARETH--------15-----------33--------------36-----------69
SERHMUN---------42-----------85--------------75-----------160
HMUNTHA-------------Report dawng a chang no
KHANCHON-------75----------207-------------208----------415
HMUNBEI----------88---------231--------------236-----------467
NEW KATHAL-----79---------247--------------211-----------458
OLD KATHAL------101-------296--------------337-----------633
NEW SAIKAR-----30-----------77--------------73-------------150
UPPER SAIKAR--40----------117-------------90-------------207
PIPLA---------Report dawng a chang no.
Sources: DHI annual Report 2017.

Friday 18 August 2017

DARLONG KRISTIAN KAL CHAWI:

DARLONG KRISTIAN KAL CHAWI:
Mimal ngaituana mai atangin, Darlong Kristian changna hi hawi danin, kum 1919 atang dai ti ha aloi a chang. Ma taka tangin kong hranghranga hmasawna tamka a hong om ti chu inhmai rual a chang no. Kum 1919 atangin kum izaka maw chang chu, Darlong pumpui chu RINGTU changna rama inthu rual em em kan ahong kal chawia, hma hom ahong sawn fe. Changhomsiala, hun ahong kal tir a chang chun, ma ringtu changna lungawi thiamna em em chu Koihran buaina, hongin thendarna ahong tlung a chang chun, thu inrualna chu hong vun liampui in, lungril inthen darna ahong tlungta zawk.
Darlong hnam Krista ringpu an changna bulpui chu Missionary Watkin Roberts a chanchin ṭha hril chu a bul achang. Manipur a kukihei hnianga missionary chun North East India General Mission tia insiam mission organization chun Jampui ari chanchin ṭha an hong intlunga. Ma chanchin ṭha chu Darlong phâia a hong ṭuma, 1919 chun thu awi an loi chang ṭan. Darlong phâi koihran chu NEIGM vongna hnuaia an om zoiin hun tawika Indo-Burma Pioneer Mission hnuai homa an la loi om. Indoipui voi inhnikana a hong puaksuak hnungin inpotonna (communication) ṭha a om thei tâk no hnungin, mânia inkoihranin atawp achun New Zealand Baptist Missionary hnianga koihran kapai chu inhlân an loi chang.
Ma hnung chun Darlong Hnam laia chun inthena lian tak ahong tlung ta zawk. Thenkan, Roman Catholic izom, thenkan, UPC Koihran, Thenka EFCI Koihran etc hun chu ahong tlung ta. Ma taka tang chun, a hnam pumpui angkan inthu rualna rengreng chu ahong tlaksam tan ta. Darlong Hnam hmangaina, ngainatna hnekin mani Koihran bik hmangaina nih ngainatna chu ahong inpiang tan zawk ta a chang.
Naipang nun rama, hang kir hriak in, kum 1985 vel ari han, Krismas huna Koihran naipang nih Koihran naipang Bomb a indoi vel boruak chu nansa tak aloi chang. Ma taka tangin, unai ka, suapui ka ngei ngei hom inngainatna nih inkanna chu ahong hroi tan ta tir a, "A vantlang tongin, Koihran hmunka lem ei ichang loi hate" ti chu alian pu zawk aloi chang ta. Ma taka tang chun, BIBLE/HLABU chu insiakna angka mai in, Darlong tong chun ahong suak tan. Machu vawna ri a ikal pui tira la om chu a chang. Ma taka tang chun, Lalpa tongtai ahong indang tana, thu nih hla inlet dan chu ahong dang inlam tan ta nghal.
Koihran thenkan, Koihran dang chu ihmusit em em kan nuizatna ari a ihmang tan aloi chang ta. Abikin, Darlong laia Koihran thenka, UPC Koihran chu an khuang in rang nih an Pathian biak aw ari a demtu pawl hek hak chang ta loi. Mangka den in, Koihran laia unai Roman Catholic hei chu an ibiak chu Isua nu Mary ti vel chun ahong sip ta a, Insoiselna nih indemna in Darlong hnam laia chun hmun ahong lua tan ta zawk. Ma titina chu aloi tam luat lei in, vawna ri in Darlong naipang lungril a chun ngaitua dik loina chu ala boi thiam no. Koihran nih Koihran inchawimawi tawn chu Darlong Hnam laia ding chun thil inthiam loi angka mai ala chang zawk.
Ma taka tang chun, Hnam roi inrelna chu hong ngai poimaw ta loi in, Koihran roi inrelna chu ahong lian tan ta zawk. A hnam (Darlong) omzia chu ahong makal in, ramdang nun, unai Hmar/Mizo/Sap/Keralian nun ram a chun Darlong hnam chu ahong kai hruai tan ta a chang.
Mi Hnam in, Sunday sikul an ngaipoimaw lai in, Darlong Hnam laia Kristian hei chun, naipang nunram chu ngai hniam in, ulian nun ram chu poimaw zawka akalpui tan ta. Hun hmang poimaw tak tak a chun, naipang chu hnawksak maia inngai in an om thin. Vawna ri in, khua tamka ti a chun, naipang Sunday Sikul kaina ding tha tak hman la ngaituapui loi in an om.
Hun chu hong kal tir, Darlong Hnam ziadan chu hong ma khal in, Kristian dan ti in, mi changkang hei nun ram chu ahong kal pui tak lei in, vawna ni angka hun ahi chun, ipai ahong inboi tan ta zawk a chang. Ma lei in, Darlong hnam angka chun Lal Isua rawng hi ei la bawl naw angka a chang. Changrochu, Koihran te te angka chun, ei bawl ei inti thiam.

Kachun, Darlong hnam in, inzirna in a inei sun BUKPUI chu hong inhmak tir in, BIAK IN ahong thleng ta zawk. Tian laia pi nih pu hei han BUKPUI ahan ipai thiam changna zirna runpui in an loi hmang that. Ma bak homa inti hlimna nei in, ral vengna ari in an loi hmang thin. BUKPUI chu BIAK IN in ahong thleng chun, Lal Isua chanchin tha thu chu ahong sip taka, ma baka ram dang ram dang chanchin, Rome khua chanchin, Korinth khua chanchin nih Isareal chanchin hei vel inzirtirna in Darlong hnam chu ahruai ta zawk a chang.
Darlong Hnam ziadan chu hong ima khal dai in, nole maw ma hnam ziadan chu suala ingaina tlat inei zawk in ahong kalpui ta. Ma inzirtirna kapai atang chun, athu ril mu tak tak zawk chu ipial in, a chung pholon chu ahong zir tan ta zawk a chang. Isareal hnam chanchin chu aril mu tak tak nih Vawna ri in, khovel ram kapai ihuphur kaina san nih hmelma laka anin venghim thiam dan hei chu enton thlak ka inngai loi in, ma thuruk hei chu Hnam sunga itu zawk loi in ahong kalpui ta zawk. Isareal hnam atanga varna dik tak ha loi inzirtir ei la chun, Isareal angkan vawna ni hin, Rengrama sunga hin hnam kapai hei huphur kai ding ei chang. Hun itenka mawchang ha chu, ma thuruk ipu angka chun, hnam dang laia nansa takan Koihran angkan rongbawl pum hom in, Darlong hnam chu ngaisang em em ahlaw. Changhomsiala, Koihran inthen luat lei nih Koihran lungril lian luat lei chun, Rengram sunga Halam/Kuki/ Hrangkhawl etc Darlong tong thiam an awi em em lai chun, Darlong hnam pa chun hong ima khal in hnam dang kuta ahong inhlan ta zawk. Ma lai vel han Darlong lai nih Darlong laia buaina inthlung loi in, nansa vaikan Darlong hlabu nih bible ha loi inthek dar changsiala chun, vawna ni angka hung hin Rengram a 12 halam hin Darlong tonga Pathian anen pak pui ding a chang zawk. Changro chu Darlong pa zawk chu an thial tak lei in, ama Darlong Bible nih hla bu ngei hom ngaisang ta zawk loi in, Hmar nin Mizo thu nih hla a chun ahmin ta zawk.
Koihran ahong inthen dar atang chun, Darlong hnam laia chun, hnam dangdang opbetna hnuaia hong i om in, Darlong pa chu alung a awi em em chel a chang. Abikin, Hmar sualam nih South Indian atang chun Darlong hnam chu ahong vong ta zawk a chang. Ma taka tang chun, mani hnam tong Darlong tong loi inthiam tir hnekin, Mizo/Hmar/ Sap tong chu Darlong pa in aloi ngaisang ta zawk.
Kum zabi 1980s atanga 1990s sung ei hang tlir a chang chun, Darlong hnam ta ding chun danglam tak thil om tam ka a om. Darlong thalai laia Bible zir a ikal in piang tam hun chem a chang ti ei la an khel ei ring no. Ma lai ha chun, Koihrana sina ding tamka hmun ruak ala om. Ma baka lungril inthiang vaika Koihran rama sina hei hom ipe thin ala chang. Atun rochun, ma ding chu hong ikal pial in, in ditsakna bik chu ahong lian ta. Koihran thianghlim ti vu kan, unai suapui inditsakna chun hmun ahong khuar tan ta zawk a chang. Thil roiboi tak tak angka, Koihran upa inthlangna ari in, Khovel political party in campaign angkan akal ta zawk. Sum nih puan nei pu nih unai suapui nei tam pu chu tik lai hmanin an hne thiam an om ta no. Tian laia Darlong hnam pi nih pu hei in ringtu nun thianginhlim vaika ani hong kal pui lai ha ingai a om zawk thin.
Bible in maw "Ma lungril Krista a i om angei ha nangma homa om rise" ati angkan, ma lungril chu ei mania om tak tak siala chun vawna ni hin Darlong hnam laia hin remna insang chem khovel ihuphur a a om thiam ding. Changro chu ma lungril chu aloi om thiam tak naw lei in, Koihran tin tual bawm, Darchawia unai UPC Biak In hun itenka maw chang ikara a om hnung hom in, remna palai sin thaw dingin Koihran dang chu aka thiam no. Ma hnekin, Dukan hmazang titi beina a ihmang zawk a chang. Lal Isua ring sengseng inti a hmangaina i om loi hi chu in mak tak a chang. Awle, ei in zirtirna a hin mani Koihran sunga mi chai hmangai ding tina maw a chang zawk tak? Ram thla tak tak Odhisa, Arab, Africa ami, tuipui ral ami, Hnamdang ringtu ta ding chun ei tongintai mum mum thin. changrochu mani tual bawm Koihran buaina ding chun harsa in ei hawi. Ma hnek zawk in, ki koihran loi la lut inning in ken hlem zawk thin.

Monday 31 July 2017

DARLONG IN KRISTIANNA EI BUAIPUI DÂN:-

DARLONG IN KRISTIANNA EI BUAIPUI DÂN:-  by David Darlong (Khanchan)

Darlong kristianna hi a tlangpui chun kum 100 ka ei tlung mêk tâk achanga ma ki hong inzia ding ahi Darlong ding chai changloiin hmun tin nih ram tina ringpu iom kristianna rilmu tak la ngaitua veloi heiin Koihranna mai innghatna la nei ve hei ding hom achang sa. Mi tamka ngaituana chu inmak ti nih lungawiloina in a sip mai thei changhomsiala Pathian thu ne khîk hmu dâna ki hmu ve aw nih keima experience na ațangin hong tarlang ve mai ke ti. 

1. PAWL SAN:- Pathian thua ki nun a om nih omloi Bible in ani hril danin ki mimal nun,ki insûngkua nih ki koihran hi a kal tir mo tina tiang ngaituana nei zawkloiin ei inpawlhoina ( denomination ) maiin insual inkhal tlungpui pha hom eiin ngam zawk. Khovela om ei ichang te pawl hi a om ding rêng. Ei awina nih ei lunghnipna paia hin Pathian a neipu hawipum nih intawpui maiin ringomvaika om ding hrim chu achang.
1 Kor.3:4- Mi khatkan,"Kei chu Pawl a pawl", mi dangin,"Kei chu Apollos a pawl ke chang," nin la ti ari chu tîsa mi nin la chang achang naw bei? tiin ei hmu. Ma tak ațang hin ei hawi ding achu a pawlin om naw roi a ti nawa, inti naw roi ane ti zawk. "Intiluatna" hi tîsana mai achang ti hi achiang.
1 Kor 3:5 - 8 ari hi ei siar chun Koihran pawl tin hi rongbawlpu rît an chang. Lalpan mawphurna a ipek țiang ei changna hi ei hawi. A la ringloihei an ringtirpu ding ei chang. Aphunpu nawle a tui buakpu ei chang ding. A phunpu nih a tui buakpuhei chu ihom ei chang no țhangliana pepu chu Pathian achang.Ei sin angka paiin lawmhman chu hmu ve ve ei ti.
2. DRIVER PASSENGER ZONG:-
Krista hnianga mi țhuipu nih an hruaipu ding chu pawl tin hi ei chang. Changrochu eiin pawl lungril luatna ahin chung tiang thil thlir ta loiin hnuai thil hlîr ei thlîr țhin. Ei koihrana ei ințang thei nawa an lût ding naw chun a ram renga Pathian thu hril mo inzirtir mo ei awipui țhak no achang. Achang inte machu imo ti ta ei ti. Ei iawipu chu ki koihran mi changsiala, ki koihran hi inbawk siala chun koihran angka hin a lianpu chang un lang tina lungril mai achang naw mo. A awi awi pawla om rise Isua Krista phot an ringa sandampua an pom chun an tawk ti ngamna hi a om no achang.
Driver passenger zong a ta hang chai ihawia a poisa hmu ding chai thlira mi an țhung thiam ding nih dingloi ngaituana neiloi nih a chuanghei dinghmun reng thlirna neiloi angka mai.
Ei inpawlhoina hi ei suang luat leia mi pawl imochang leia inhmu țhialna a om achang chun loi va zawm tuma mani pawl tianga loi infuia titina loi neipui. Machu Pathian thu mo changa ti. Mi inremloi inremtirpu ding nih a sia siampuhei ding ei loi chang pak nghal chun tu tu pawl homin mani tianga inhruai kawina lungril a va om hin tisa thil achang naw mo?
Thilțha thaw dinga inkoihran mo ei chang awle pawl mai buaipui dinga ei om?
3.PATHIAN THU EI HMANG Ei NAW LEIIN KOIHRAN ( PAWL ) hin khua tlang nih hnam ân sia:-
Ei Biakin ei vawa, ei koihran ei vaw changrochu ei khuatlang nih Pathianin ani koina ei hnam hin rochu Pathian thu hmangin thil ipaia a vawphuak nih a siam ei tum no. A rihminga VC nih HNAM a inkaihruaina ei nei asinin ( practically ) mahei hi suang tlak nih hmang tlaka a dinghmun a om no. Imo asan ei chun ei Pawl hnekin ei hmu hnuai ihmanin ei ngaino tina mai achang. A thua te a lian a siina a rochun in koihranna a ei bîk rît. Koihrana inbiloiin Pathian thu Krista a bi zawk ei la chun ipai hi adik nih systematic in thil ipai hi atluangintlam ding. Ei koihran Pawl tina hruaituhei kum 10 ka tia voika tak hman an inhmu thei nawa ani țhung thei no. An pawl țianga duty an nei luat leiin. Aw a hei poi em ve. I Bible thu mo ei izir tâk!! Pathian chaiin a omzia hi chu hawi chiang a ti.
4. INȚHENNA INZIRTIR:- Pathian thu ei zir ei ti lai hin ințhenna ngot hi ei inzirtir chang lam ni inlai a om achang. Ei Baptisma thu, Lalpa Ruai thu, Doctrine, Koihran dân ngot hei hi thuamthil ( weapons ) in ei hmang. Ma hei hin ihman intungdingna a om no ințhenna chai a om zawk. Mahei hmang hin ințhenna lungril indangna chai hi ân lian tir zawk. Bible mangka hei hi a buaipui no. Eini rochun buaipui chem dingin eiin ngai. Ki pawl chu ki pawl , ki omna chu ki omna hrawi ei la ti țhin. Pathian ditsalamin ni om nih omloi reng ngaituana ri nei zawk ta no. Adik ringom nih dik vaika hin ei koihran hmangin Lalpa rong hi ei bawl ding rêng achang. Hmunka buka om thiam hom ei chang hrim no. Changrochu ei thupui chu Pathian thu hi ințlang fe ka nih inza feka ei hmang ding achang. Koihran ari a tawp rak loi ding.
Ei koihran țiang sannain inkaihruaina thu, history nih thu dang dang tamka ei hril țhin.
1 Timotheia 1:3 - 4 Thephûng nih nih chî nih kuang mong neiloi insût ngaisak naw rise. Mahei chun Pathian ringna a intungdingna ne pe hnekin inhnial buaina a siam zawk țhin.
Tita 1:13 &14 Ma thu inhawitirna hi adik. Maleiachun, ringna dik an nei theina dingin, nansafekan anni chu hrihal ro.Judah mihei thephûng mai, thutak kalkhal, manmasi thupêkhei chu ngaisak loina dingin.
Ma thu hei hi ei hawi chiang dek chun ei insûm ding nih inlaivaika rong ei bawl ding niang changa ti.
Ringna dik hi nei eila chun tamka tia hin koihran nih hnam homa hin olsamna a om ding.
Khongaitakan eiin kristianna nih eiin pawlhoina hi țhavaikan loi thlîr nawk rei Pathian thu enin. Abikin tunlai țhangthar........
Tamka ngaituana nih inziak ding chu a la om vawna ding chun maka mai hi chang rise.
Ke lawm.
Kên ziak sualna a om chu Pathian hnianga ngaidam kên hnîa chun a loi dikna lai a om chun Lalpa roiinpuina changsia mitin dinga malsawmna changrise.

Wednesday 5 July 2017

“In Laichina nun-in-khua (Live in relationship)”

“In Laichina nun-in-khua (Live in relationship)”
Jeremi Darlong
Mihriam hi Pathian thil siam zong zong hei laia danginlam taka chang kang ei chang rual rualin hen in-tawp chem hom ei chang, ring hnel na ding hmun hma reng aboi. Khawvela thil dam nunna nei nih chi inthla thei hei lai tak homa mihriam chu a danginlam. Ani chu chi inthla ding chun “inneina kawt” a lut kher an ngai, achang nochun, a chithlak/mihriam hong piang pu hei chunga chun intakna tamka a tlung rual rual in khawvel lak-lutna hom an hlaw no mai thei. Ma angkata thil hi inmak takan mihriam nih mihriam hei lai chai a ei hmuthiam, thil dang nunna nei hei zong zong laia tuhmanin ma angkata danginlam na chu an pu no, ani chu Sakei bak nei chang rise, tui finhriata nga pui chang rise nawle vanlai zawla leng thin Ri-mu hom chang rise.
“Inneina ngaidan” hi mihriam hei laia I hun chia a inthoka intan mo aloi chang chu ei hang sut phak no thei mai hom, changrochu, aloiin tan hun i i hom loi chang thin siala, thil khatka chiang vaika inlang chu, ma inneina ngaidan hi mihriam sakhaw rek inzawmna ril ruk tak anei thlat achang. Maleiachun, khawvela mihriam hrang hrangin ei sakhaw, ei nunphung en zelin inneina dan hom ei nei hoi. Achangin, inneina ei iti chu inkan mo hang hrilfia tang eiti?
Keima mimal ngaidan ve mai chun, sakhaw/tualsung/pawl hoina hnuaia nupang nih ipa(puitling) in hmunkan an nun-in-khua awina lei nih mophurna inpu in-tawm an awi leia inzawmna an I tungding chu a chang Inneina ei iti chu. Ma tina chu, “mophurna in-tawm” nih “sakhaw/tualsung/pawl hoina”, ma thil inhnika hi poimaw fe an chang. Achangin, ma thil inhnika loi hang awm ta no siala, ma angkata nun-in-khua na chu imo rihming inpu tir tang eiti?
Khawvel hi inrang fe kan an thleng tual tuala, a chuan pu mihriam hei hom chu eiin thleng ve a chang, ei nunphung an thleng, ei nek-fak an thleng, ei in sakhaw dan an thleng nih inthleng na tamka mihriam in ei thlung. Ma angkata inthlengna lei nih dungzui chun, mihriam in inneina hrui a inphiar chu lungril takan a ngaipoi ta no in an lang. Maleiachun, mihriam chun inneina hrui a in phiar loin nun-in-khua na lampui chu atul in hoi in a zui hom a tum ta nghal zawk. Ma angkata inhawi intawn in nih mophurna inpu loi a nupang nih ipa(puithling) in khawsak na chu a chang “In Laichina nun-in-khua”(Live in relationship) ei iti chu. Ma hmuna hin nupang nih ipa chu nupui-pasal angkan an awm, machu hun tawika ding hom a loi chang thei, hun sawtka lai hom a chang thei, changrochu, sakhaw/tualsung/pawl hei pomna chu a awm no, anmani in hoi intawn na bak mophurna chu tu chung homa in belin a awm no. An oi hun nih dan pai in ma nun-in-khua na chu an kalsan thei a chang.
Ei ti tak angkan, mangkata nun-in-khuana hi sakhaw/tualsung/pawl tuhmanin an pom naw. Chun, sakhaw/tualsung/pawl in an pom no ti phu leiin dan(bible a sual rek tekhin loi in) pu tiang a chang lemno. Ei rambung dan pui chun, zalenna chanpawl chu nupang ipa, tuhman thlei-thla loia ani in dong ei chang. Ma dan dungzui chun mangkata nun-in-khuana hi mihriam zalenna nih chanpawl huap na sunga a awm. Chun, zalenna nih mimal chanpawl thu ei hong ti ti a, ma ri hichun alan tawk nih dik tawk. Ma khela thil awm thei ni a thlung vu tak chu a chang zawk rel kai nih rel in tak. Entirna in, nupang nih ipa (puithling), inneina awmloia an nun-in-khua leiin an kara nai an piang ta a loi chang. Ma nai hong in piang chu dan angkan tu hnama maw kai ati, chi inthla pu ipa hnama mo awle a von pu nupang hnama? Ma chai changloiin, ma nai chun an piang pu ipa roithil nei hei chunga chun chanpawl a hni thei bei? Nawle mo, nun-in-khua pui pu nupang chun, a nun-in-khopui pu ipa nih a roi-thil nei hei chunga chun chanpawl annei thei bei? Ei tualsung a chun ma angkata thil hi ala thlung no mai thei, thlung no ni hom chu ti thei a chang lemno. Achangin, ma angkata roi hi rel dingin loi hang awm ta eila, Imo ei ngirhmun chang ati aw?
Achunga zawna hei chu ei thung hma in loi hang ngaitua rei, changrochu hnam/pawl/koihran dinghmuna ngira ngaitua loin, mihriam dinghmuna ngirin loi hang ngaitua zawk rei. Ei in mihriamna in ei hang ngaitua chun, ma angkata nai hong pianga awm chun an piangtir pu ipa roithil nei hei chunga chanpawl anei thei, a hnam rihming ro chu a awi apai an pu thei, a nupang hnam nawle a ipa hnam. Machai chu chang loin, a damna dingin sum nih puan, tangka hmanga chawmna hom an piantir pu ipa laka a chanpawl angkan a hni thei. Makhela chun, nun-in-khua pui pu nupang hom chun, a nun-in-khopui pu ipa nih a roi-thil nei hei chunga chun chanpawl anei thei. Mahi keima mimal ngaituana changloiin, ei rama roirelna in sang chem., Supreme court homa voi tamka a rel in thupek asua tak a chang.
Atun ei zawna dena a hong kir nawkin, ei in-relbawlna, ei hnam dan chun ma kawnga hin imo ati? Mahi ki hong ti na san chu, ei ni chu ei roirai kapai hei chu hnamdan hmangin khawsunga hin eiin rel thin, court hi ei phak kher thin naw a chang. Ma angka thil thu awm thei nih thlung thei chunga hin ei ngaitua nih ti ti hoina ei nei chu an hun ve ta achang zawk.
in a chang. A chunga in ziaka om thil khi keima mimal ngiatuana dungzuia hong I tarlang a chang, mimal/hnam/koihran ki loi ching na leiin lung awiloina thlung an awm chun an ni hoi thiam ke awi.)