Friday 25 October 2013

HRIAM TAWNG

HRIAM TONG

Tarik ni 5th April 1948 Saikar khua a Upa Committee, hoitu rual hei inbum an neina hmuna Offial Darlong tong hmang chang ta dingin PDSA (Primary Darlong Student Association) heiin lekha an peka, an lekha pek chu hoitu inbum hei chun an loi pom peka, mataka intang chun Darlong tong hi Darlong hei ding chun official a hmang phuta I hawi a chang.
Hun a hong kal zela, thangthar hei hong thanglianna zel a hin, ei tong tiang chun inhmak tial tialin a om a chang. Machu a chang ei hnam ei puitling thei loina khatka chu. Mivar hei chun an sut danin khawvela hin kumtin words 5000 vel anhmakin, boiralin a om thin an tih. Ma boiralna a tangloi dingin, ei tong hi ei developed tir ve hi a tulin an hun ta a a chang. Tong chem an hmak chun, hnam chu an ding thei naw dingin an lang a chang. Hnam khatka eiin ti theina hi tong ei zenin(tuhom inang puiloi) ei I nei hi a chang zawk. Mangkata tongupa/tongtha nei ding chun, Darlong Language Day/ Hriam Tong Ni, hmang eila chun, ei tong nih ei hnam hi puitlingna tiang hmasawn tir dingin ke beisei a chang. Chun, Darlong Tong ti chang loiin, Hriam Tong ti changsiala tha ke ti bik.

Thursday 18 July 2013

RAMHUAI IN KAN MAW MIHRIAM AN THUNUN


By Malsawma Darlong, Saibual 

Tunlai khristianna nih ramhuai chungchanga hmun tamka ti a chun buaipui kai fe in a om. Mangka khopa Setana hong inlar tan tak hi chu ngaitua ikai fe ahong chang ta. A pawng a pui a ramhuai hin mi pan duk duk a chang chuang naw a, var tak nih thiam taka ichang thin a chang. Ma lei a chun a chang dan hi hawi itul fe nih ikai fe a chang. Thenka dek chun, ramhuai inei ti in manmasi angka invuakna nih tual thatna hial aloi thlung ta. Khua nih tui inhumna nih phungrumna ari in nintina kuara inthlung aloi chang ta. Natna inmak dap nih Doctor naran in anatna an loi hman thiam viak naw a chang chun, intum ding dang hawi ta lawi in ramhuai sin thaw ti chu inlar pui fe aloi chang ta zawk.

Changrochu, imaw ramhuai hi aloi changa? Kan maw an oma, isin maw antho thiam tak tak ti ro chu dik taka ingai ven rochu tuhman an om chuang nawh. Hawi loi khua a tiphal zuar angka mai mai a chang.

Bible in ramhuai a awm chiang ti hi ane hril. ( Luke 4: 33-36). Changhomsiala mi thenka chun an om loi thu chu nansa fekan an tlang awng pui ve. Ihawi itul chu inkan maw an om? Kata an hong om maw a chang? Imaw an thil tum? ti hi a chang zawk. Khawvel pumpui huapin ramhuai buaipui na hi an sang tial tial taka, Tv nih Cinema ari in film a hmu thei dingin an siam ta hial a chang.


RAMHUAI HI TU HEI MAW AN CHANG?

Ancient greek lai ha chun “δαίμων” an ti thin, machu demons, english chun “spirit(thlarau)” nawle “divine power(pathian angka thil thaw theina inei)” tina a chang ve. Western medieval nih  neo-medieval conception – a chun demons ti a chang ve sa. Hebrai bible a chun demons hi chi inhnikan a awm; se’irim(Isaia 13:21, 34:14)  nih shedim(Deut. xxxii. 17; Ps. cvi. 37) an chang.

Judaism ringna hawma ma thlarau sual hei hi pawl khatkan an awm ve thina, hoitu nei angkan anin ngai ve thina; zawlnei Samuela thlarau, dawithiam nu in a koi suak aha ramhuai a in ngai a chang. Jewish Hnam lai homa abikin Talmud hei in ro chu ihman thama ani ngai no. Changrochu, Maimonist hei rochun, ramhuai hi a awm ngei ti hi an ring dan tlangpui, Jewish mi hei pawm dan thlangpui hom a chang.

Rabbi hei inzirna atang ve chun ramhuai hi shedim(inse pu),  mak chitin (natna inthlungpu), ruin (thlarau) ti hi an chang. Ma baka hin lilin (zan thlarau) elane (Kholoi thlarau),  iharire(sun thlarau),  afrire(zing thlarau) hei hi an chang sa. Thlipui nih ruatui inthlung tirtu hom hi ramhuai sinthaw thei na ti in an ring sa.

Thenka ringdan chun ramhuai hi sual in entirna mai anga kan anin ngai thin. Changhomsiala, Luka 14 a chun “ni-na/changna(entity)” mai baka nunna nei(being)an an chang ti hawi thiam in a om. Kum zabi 1-na laia Juda hei in mihriam laia sual inthlungtu ti a an loi iring hi ring thlak chem a changin an lang.

RAMHUAI HI VANTIRKOI SUAL MAW AWLE ANIMAL KINGDOM

Tian laia a ringdan ha chun ramhuai hei hi vantirkoi itul(fallens angels) hei in mihriam nai hei an pawl atanga an nai an chang an ati,(Gen. 6: 4; 2 Pet. 2: 4; Juda 6). Changhomsiala, vantirkoi itul nih ramhuai hei hi group hrang anchang, machu  Gap theory a Pre-Adamic animal Kingdom a hril dan a chang. Bible, Greek nih ancient mythologies hin vantirkoi itul hei reng reng hi an movement ahril danin ‘up and down(suk nih tung)’  hnuai nih rivan, rivan(1 na) inkar a Temlem angka tlira I om ahril a chang. Ma lai rikua vel chun, ramhuai (demons) hei changdan (movement) hrilfia-na a reng reng achun up 7 down hmang a chang ve ngai no. ‘wandering to and fro(lut nih suak)’, ma khawvel a invak ve rual angka maia ihril lang an chang zawk. Ma taka inthliarhrang thei dan chu, fallen angel hei nih demons hei hi anin ang no a, an dwelling hmun hom anin ang no a, an power nei aw hom anin ang naw a, an appearance hom anin ang naw a, an level hom anin ang naw a, an thil awi zawng nih dit zawng, ngaisang zawng hom an ang nawh ti hi a chang.

Demons hei hi chu zirchiang tak tak chun, animal type an chang tlat, an var no a,, an hmel a mawk a, hnuai rama in vak vel an changa, omna bik nei bik loi, lungvar hneka thahrum hmang thinn, Nekfak hom indu tak, tianlai chun taksa nei thin,  Ma hei  boralna chu Genesis 1:2 – a eng a awm hma a khawvel tuiin a loi siprit han an mani in boiral tirna, ni sa hawm, zing an chang tirna san nih nunna zawng zawng ti boirala an om tir na san ha anmani hremna lei hi chang awm tak in anlang. Tun a fossils fuel ei inei ahom hi, zirchiang taktak chun, anmani rurang ituai angkan anlang. Fossils fuel hei hi a hlawm a, hmun ka tia rineng hnuai inthuk tak tak a an om homin, voika reng a hlawma ithi (sudden death) lei in an lang. Hmawloia ithi (gradual natural death) loi changsiala chun, hmunka tia voikan tamka an om loi ding. Tuilian  hmasa(Nova tui lian chang loi zawk)a an thi-na chu an ta ding  chun an manganna lian chem chu a chang mai hmel. Ma lei a chun, underground large scale grave chu a loi chang. Machu, abyss hom chu a chang nghala.  

THUTHLUNGTHAR LAM HIN KAN MAW AHRIL VE
New testament hneki  Old testamnet in demons(ramhuai) hei chang dan nih nidan ziadan hi ati tam em em a.  Luka 7: 21, 8: 2- a chun sual tak a chang thu ahrila. Ramhuai bik hawma ahrat bik nih thil thaw thei bik an om thu hi ahril hrang veve a chang.(Matt. 12: 45, 43; Mk. 9: 17-29). Manmasi sunga an lut hin an awi tik pai an lutin an awi tik pai in an suak thiam(Lk. 11: 24, 25). Mihriam mai bak hawma ramsa sunga I om chu an awi zekzek thin a (Lk. 4: 33-36), hawithiamna rochu anmani a an neisa in a omsa. Machu Pathian naipa Isua iring chu a chang (Mk. 5: 7, Matt. 8: 29). Thuthlungthar ziaka  atanga hmu  thei a chun an omna thin chu thlana hei, Hmunfal a hei, tui omloina hmuna hei, tlang nih Khur ahei chun an om bik thin.(Mk. 5: 5; Mk. 5: 2; Lk. 11: 24). Hmudanin  Thluthlungthar hunlai hin ramhuai hei anin lar em em a naipang, nupang, ulian hei ihman tliar bik nei loi in an sunga hei chun an lut pek thin. An lutna sunga an sin thaw dan hom hi danginlam tak a chang thin; then ka ti a chun, tong thiam map loi, thenka ti a chun mitchaw, thenka ti a chun in mak em em ka hratna inei, thenka ti a chun natna hrik inhawi thei loia ina hei chu an sinthaw dan tlangpui a chang. (Matt. 9: 32, 33; Matt. 12: 22; Mk. 9: 25; Matt. 8: 28; Mk. 5: 2-4; Mk. 5: 5).

Modern age ei hong kai hin ramhuai hei hi an awm tho bei???? Isua ngeiin Setana(ramhuai lalpa) chu tek angka hong itla in ahmu a,a, Jacoba chun Diabola chu doidal reng dingin ane cha ve sa dena. XYZ generation rek ei hang khaikhing dek a chang chun, ramhuai hei hi an la om chiang ti hi a chiang em em a chang. Ma ramhuai hei chun, manmasi nundan chu an I control tum lian chem nih an ithu nun chem chu a chang.  

Manmasi taksa changdan nih inhrat tirpu chem chu DNA hi a chang. Ma DNA corrupt  ei nei tak lei hin, awlsam feka ni hong thunun mai aw ei DNA code hi an hawi chiang em em a. Machu mi tuhman hi thliar bik rengreng anei no a. DNA hi cells chunga awm a changa a, cells hawm chu glands nih thisen sunga a om sa ve a, thisen hawm chu lung atanga insem darh ve nawk a chang. Changhomsiala  thisen hi ama a hong insiam a top a chang mai naw a, ei zirzar/ritha athoi no hi chun, ama ringot chun ihman thaw thei anei bik nawh. Ma zirzar/ritha nih thisen chu an pawl a. “Zirzar” hi Hebrai  chun “ruach” ti a changa(Gen 2:7), Thuthlungthar lama “thli” maw  ”boruak” chu “pneumah” reka hmunka inngai tlat a chang.  “Zirzar/ritha” hi metaphysics tanga dept analys chun “energy” tina hawm a chang. Machu  “thlarau sual” maw “ramhuai” tina hawma ihmang thei, mangka den chun, “Pathian thlarau” maw “vantirhkoh” tina hawma ihmang sa thei den a chang. I ihawm loi changsiala, sualna lam tianga sin thaw aloi chang chun, ma chu ramhuai sin thaw aloi chang.  
 
 KA MAW ANSIN? Hril tak angkan, “Zirzar/ritha” a chun oxygen nih carbondioxide an nawka, machu thisen sunga lutin glands -in aloi hmang a, a sunga DNA hin aloi hmang tangkai ve nawka, DNA a zuk thlung chia hin mihriam DNA thununna ding code an nei fel zai tak lei in, a ihman fuk tak phot chu a thu thu in ahen in an om tir thin.
 
Khiang ka tiang, mangka hin hang chei nawk tang eila, Metaphysics atang chun disembodied hei hi energy a chang anti thei nawk tlat. Chanhomsila a chang chet tiro chu hawichiang intak fe a chang nawk. Ramhuaiin mihriam a thunun dan hi chiang taka sut chun energy contact a chang mai in anlang.  Adik tak zawka chun influence hi a chang hmel zawk. Ramhuai nei(possess) ti tawngkam lei hin physical takin ei ngaihruat thin a. changhomsiala, an changdan nih an mizia atang hi chun, influence hmanga perception hi a ring awm  zawk. Perception in an thunun thei zia chu 3D movie en hei chun hawi eiti a. Ni nih thla hi zan nih suna an intia chia thei a, changhomsiala  a taka chun a chang riai loi angka hi a chang. Tirkoi Paula ngei hawm perception hmangin Pathianin damaska khua kawla eng in asuna an lir ha. Ma energy hi hawithiam awlsam dan chem chun wave nih frequency hin matter hi a kual khum rita, changhomsiala hmu thiam a chang ngai nawh. 

Engtirna in, miin TV a sex movie en tasiala, ama a chun taksa awina a hong om thin. Ma hi possess lam chang loi in influence zawk a chang hmel. TV -a wave nih frequency chu hawn suakin manmasi  taksa a chun cold, warm, chilli adt angka an hong lut ta thin a chang. Mabaka hin lehkhabu ei isiar hei, music ei i ngaihthlak hei, mi iti ei ihawi hei, ei iti suak ahei hei hi neuron hmangin nervous systema a thawn a. Glands-in aloi hmang sawng nawkin thisena DNA hi ahong trigger ta thin a chang. Mangka hin   schizopherina, dual mind,split mind, addictive bahaviour, compulsive behaviour, abnormal cell growth, hormone overflow , vitamin deficiency reng reng hi ei hawi-na  6 ruka hmanga influence rit an chang.  
 
Changhomsiala, ramhuai hei hin Pathian naipa Isua an ti em em in anin zak em em a chang. An mani chung hawma thu neitu a chang lei in ama chu ahnai an awi ngai thin naw a, an thiam ari chu ama hla feka tia I om chu an I awi chem a chang zawk thin. Isua ngei hom in ma chu, ihawi in, ama rihminga ramhuai inhnot suak dingin anen cha ha, changhomsiala, ama ring zawi-na inei apoi maw zia hom ane hril sa ha. A zirtir hei ngei homin Isua rihming hmangin ramhuai hei anin hnotsuak ti ei hmu a, a changin nangte ileia Isua rihmingin ramhuai hei ni hnot suak thiama loi maw a chang? Isua chu rihming zawng zawng ka ti a chunginnung chem a chang nghala. A thisen thianghlima insufai ei chang nghala, sual inhnena thlarau thilpek ani pek sa dena, ei indawi pui hi taksa nih thisen a chang naw a, khawvela thlarau sual tinreng hei chu an chang zawk.

 
Reference:

1. The Jewish Encyclopedia

2. (Targ. Yer. to Deuteronomy xxxii. 24 and Numbers vi. 24; Targ. to Cant. iii. 8, iv. 6; Eccl. ii. 5; Ps. xci. 5, 6.)

3.  Jewish Encyclopedia Demonology
4. Pes. 112b; compare B.
. 21a

5.”Demon”, Merriam-Webster Dictionary. Encyclopædia Britannica. Retrieved 12 April 2012

Wednesday 19 June 2013

PARKAM LAM

Darlong hei hin tian lai atangin lam hrang hrang hi loi nei hrim a chang. Ma lam hrang hrang ka ti a chun, abik takin PARKAM LAM hi nunghak tlangval hei ta bik nih ibuaisai bik aloi chang thin. Ma PARKAM hun hmang hun hi Bawlzoi tiang hleka an loi ihmang thin a chang. Asan chu hun itenka maw adit ding ti hi tuhman an hawi phak thin nawh. Parkam hi anaran in khua liana an loi hmang thin a chang lei in khawte a chun Sengsoi nih thil tul dangdang harsatna a om lei in an loi hmang thin nawh.

 Ma lei a chun, Tiana, Khua lian nih khawup tha khua hei chun, nunghak nih tlangval anin thuruala, Fai chikchika an lawr khawma, nunghak lengtuai hei hlek chu Zu anin Er tir thina. An Zu Er chu an thoi le ulian hei an koi khawma, an hnianga chun, PARKAM an awi thu an hril thin. Kachun, ulian hei in an remti a, an tling aloi chang chun, lawm vaikan Parkam hmang ding chun an phal pek thin. Nunghak nih tlangval hei chun, an i awi apai, thingkung, Hniai, Khersei nawle Simbang kung chu an kam thin. Kachun, Parkam annin zoi le mipui hei anin hawi tira, khua a nu nih pa hei an rengka chun a lawmpui ding chun an hong thin. Khawdang ami a hawi chel ari phot chu alawmpui dingin an hong ve thin.

 Kachun, Parkam an hmangna khua a chun, ma hun hmang chu khawthangsia achang tak lei in, Zu hei chu anin ianga, thei patawpin an lawmin an hlim fe thin. Bawlzoi hun remchang enin khawdang alawmpui dingin an sawma, Lal homin lawm fekan Parkam chu ahmangpui thin. Ma Parkam hun hlek hi nupui pasal inzawngna hun remchang an loi nein a thin.

Parkam hun hmang hi Darlong Hnam ta ding chun hun roiinpui fe a chang. Nunghak, ipa reka chikareng demna boia, voi inthumka lai Parkam aloi hmang thiam achang chun, Lal in khua ape thin. Lal in khua aloi ipek tak thenka hei chu: 1. Zawlchuaii – Betsora nih Kanchan khua inkara kharua. 2. Chawnhleii – Kalatilla (Lunghlum tlang) 3. Roiuki- ani hi chu an dum em em a, Lal tulna ipaia loi indarpu thin achang lei in Lal in khua a indong ve a chang. An in dong khua chu, Seyhlet khua anti.

Tuesday 18 June 2013

DARLONG HNAM LAIA HRAT CHI

  Darlong Hnam laia Hrat chi ei ihawi hlek chu Zamdala hi a chang. Zamdala hi tiana a chun, mi duai tawpkhawk aloi a chang. Sinna hmun homa tangkaina reng reng nei loi, aduai dan chu ihril ikai khop a iduai aloi chang.

Changhomsiala, nika chu afar hei in tui chawi dingin an tira, ani hom chu tui chawi ding chun akal ve maia. Ma atui chawi-na hmun a chun, lung inhnikan AI khatka adel an loi inchu azu hmu a, ma chu a en ta ret mai a chang. Ma lung hei chu Khohri an chang an loi ti. Ma Lung hei chu Khohri an chang lei in an tong thiama, an ni chun, “ ni en mai noro chu, ma AI hi phok inla nen del tir v eve ro chu”, Kachun, Zamdala a chun, ai chu aphok renga, lung hei chu an del tir ta veve a chang. Kachun, Lung Khori hei chu an lawm fe lei in Zamdala hnianga chun, a i awi awi nih a idit dit hni dingin an ti a. Ka chun, Zamdala chun, Hrat a awi lei in Hratna chu ahni ta zawk a chang. Ka chun, Lung hei chun, Zamdala chu lun...g anin thlun tira, lung lian lian hei chu a thlun a. A dung hneka insang a thlun chel hnung chun, an tawk ta ati a. Kachun, lung thlun chu among a chang chun ahong hrat tan ta em em a chang. Kachun, Zamdala a chun, HLE-Kung a khiak renga Tui chu an kawt na ta a chang. Ama loi hmu kaphot chun mak an loi tit a fe mai a chang. Asan chu Zamdala duai zia ha ahawi loi reng iboi a chang lei in.

Zamdala chi nih kuang hei:

Zamdala naipa chu Laituia, Laituia naipa chu Haingirchinga, Haingirchinga naipa chu Thathruma, Thathruma naipa chu Dawithanga, Dawithanga naipa chu Zawna, Zawna naipa chu Laldinga, Laldinga naipa chu Kunga, Kunga nai chu Johna, Lalngena, Roitua nih Pianga. Chun Laldinga nai chu Lianhminga, Ringawma nih Thuamdinga an chang. Nai nupang izaka maw chang hom anei sa.

Thurawn Lakna: Parkam, Vol-V, Issue – 1, Pek 6na, Sept. 1993.

Sunday 16 June 2013

DARLONG HNAM ZIADAN BU

 

 
TRIPURA

DARLONG HNAM ZIADAN BU

(CUSTOMARY LAWS & PRACTICES)
 

2012 -ENNON VOI-5NA

 PUBLISHED BY:
DARLONG HNAM INZOM(DHI)


Thuhmahruai:
Kum 5 kar dan feng hin Darlong hnam ziadan bu hi ennon a chang thin. Nikum 2011 han, hnam Executive Committee inbum tarik 28.03.2011 han ennon dingin Committee siam a chang a. Ma dungzui chun, ziadan bu ngunfeka en dingin an thung a, an en a, inbel ding I om pher ding I om an ihmu chu an hong siam a. Mahi ennon 5 ka na achang. Kum 5 ka hnungin, hun inher zelin siam tha dingin om nawk ati a, matik chun ma hneka famkimin I siam beisei achang.
Atun a siam tha laiah ei I tarlang thei zual zual chu a hnuaia hei hi a chang;
i) Darlong hnam dan bu ti hi-Darlong Hnam Ziadan Bu tichang ta a ti,
ii) dan thianghlima inneihei dingin dan thar siam a chang,
iii) Vanduai lusun tong hun a, tuarpui zia dan siam a chang,
iv) Sum enkol that aw ding a Dan thar siam a chang,
v) Hnam hoitu chang thei, an chang zat ding, an inthlang aw ding nih mimal mal a an sin ding, khuatin/area tin a tanga, proportionate representation nei dan ding siam a chang. A dang hom a la om, a bu ah en ro.
Mani hnam ziadan(Darlong) ei I nei hi, tupaiin ei hawi pak ding. Nu/nai, a chik a lian mani hnam ziadan hawi pak dinginei in phut. Tukapai, a mimal malin ma ziadan bu hi nei ta pak ei la ei awi leiin, a bu hom tam tawk a siam achang. Maleiachun, an chawpak loi tum rei. Ma zidan bu hi hnam General inbum Tarik 17-03-2012 a Pom tak a chang. Hmang tan a chang ta, ti a hawi ding.

 Date, April 30, 2012 Ennon Committee Aiah,
Convenor

UPA KOMITI CHANCHIN:
Darlong hnam hi kum 1934 hnuntiang a chanchin inzia rit thei a chang no. Darlong hnam hi Lal nei ei loi chang thin. Rengram ei hong lut hnungin Reng (Tripura Lal) Maharaja reka inzomna thatak nei ei chang. Khajana (Tax) Reng lakah kum tin Rs. 2/-(Chen inhni) hnamdangin an chaw na thin a han, ei ni Darlong hnam chun Rs.1/-Chengka) chai ei loi chawi thin.
Lal thu neina chu a lian em ema, mi that thei mi inhnotsuak thei a loi chang. Lal chu khotina an om noh. Mang ka hin ‘Rai-awt’ an insem thin-sim tiang, hmar tiang, mabak homa khua an insem thin. Lal omloina khua a chun roirelpu dingin Lalin mi an thlang thin. Mahei chu-khawnbawl (Sangalkhawng) nih Ujir. Mahei iti chu tuhomin an hnial thein oh. Khawnbawl chun roirel pu dingin a mi a ruat ve nawk thin. Mahei chu-Mukti-ar(Kortawng thei), khawnchawi(mi bengvar), tlangva(Mondol). Mahei rel chelloi chu Lal an in dom thin. Lalin khawnbawl ding a ruathei, tuhei maw changing an loi hnial chun, Rs.16/-(sawmhlei ruk) ka sepui lei Lal lakah an chawi thin. Lal roirel chu hnial thei a chang noh. A du nih a dit chu tloithei hom a chang chuang noh.
Darlong hnam hi Lal thuneina khir tak hnuai a ei loi tang a, setana bawi ah ei loi tang sa den a. Darlong hnam boiral mai ding a ei om lain, boiral hei zonga sandamna pethei pu chun, Lal bawi nih setana bawi a tangin 1919 han, sanna aloi hong pe tan ta a. Chungka chun, 1934 han Darlong ulian thenka Fatikroy bazaar ah inmak takan, sandampu chun akoi khawm a, Lal thunei na khir tak a intanga suak dan ding lampui a hril a. Ma Darlong hoituhei chu mahei hi an chang-
1.Pu (Lt) Renga-Saidara khua. Ama hi Sordar a loi chang.(Ztu.Late Siamkunga Pu).
2. Pu (Lt). Ngurchuliana-Darchawi. Ama hi Mukti-ar a loi chang. (Ngurzidinga pa)
3. Pu (Lt).Tuadinga-Darchawi. Ama hi Upa hom a chang. (Pu Siamdinga pa).
4. Pu (Lt). Sualiana-Darchawi. Rev. Lalhuala pa.
5. Pu (Lt). Vangnghaka-Tala No.II. Rev. Tlanglawma pa.
6. Pu (Lt).Neiliana Bahadur-Talan No.III (Thangpuii pa).
7. Pu (Lt). Lalkhawma-Talan No.I (Upa Tuadinga pa).
8. Pu (Lt).Zakhama-Talan No.II (Pu Laihlia pu).
9. Pu (Lt) Chawnga (Ujir)-Talan No.II(Neinguli pu-Lamkhuang khohlui).
An inhmu khawm laiah an I ti ti hmasak hei chu:
  1. Upa komiti nei chang rise.
  2. Upa komiti nei phalna hni dingin :a; hniangah palai intir chang rise.
  3. Lal hniangah palai kal dingin mi ka tir chang rise-
a) Pu. Renga-Sordar,
b) Pu.Ngurchuliana-Mukti-ar nih
c) Pu. Chawnga-Ujir. Ma mi 3 ka hi Lal ngursailiana hniangah palai angkan intir chang rise.
Palai an intir chun, Lal chun “Upa komiti” nei phalna chu lawm vaikan a loi phal pek leiin, palaihei chu an lawm ta em em a chang.
Kum 1935 chun “Upa komiti” ti a, rihming vua in, inbumna nei tan a loi chang.
An thu rel hei chu:-
1.Upa komiti a kal that zel theina dingin, Hnam thawhlawm a dawngah Rs. 0.25p (seki) in kum tin lawr chang rise.
2.Darlong hnam awmkhawmna ding chu Minaw tuipui nih nelkang inkar chang rise.
3.Darlong hnam dan bu ziaka inei chang rise.
“Dan Bu-1 na” inei tan a chang.
Chungkata Lalin inzomkhawmna siama “Upa komiti” tungding a, a om ni lalin Lal thuneina hom chu a loi tawp tan a chang. Inzawmkhawmna hnuai a omin Lal nih misia in ang tiangkan vawna riin, roiinrelin ei om ta a chang. Hnam dinga hruaitu ringom, Lal thuneina lian tak kar homa pain lak feka zam loi a “Upa komiti” nei ding ani loi nor pek hei mi 0 ka, an rihming inzia a om hei hniangah hnam angkan lawmthu ei inhlan.
Dated, November 18, 2003 DARLONG HNAM INZOM
Darchawi DAN ENNON KOMITI


THUPUI ZONG NEPNA

BUNG A PHEK
BUNG 1 NA…………………………………………………………….. 1-7
1.A pawl rihming ni dan bu rihming
2.Hoitu nei thei dan
3.Hoitu thuneina (Powers)
4.Hoitu mophurna (Duties)
5.Hoitu changthei hei (Qualifications)
6.Hnam hoitu inthlang dan
7.Executive Committee member mong ( Resignation)
8.Hnam hoitu mimal sin
9.Hnam roirelna hmun
10.Hnam roirel ding thuphut lut dan
11.Hnam puipa/Hruaituhei dikloina
12.Hnam lei in choi kal hmang
13.General body meeting
14.Hnam office
15.Advisory board
BUNG 2 NA……………………………………………………………………..8-12
1.Village council nei dan
2.VC member chang thei (Qualifications)
3.VC hoitu Office bearers
4.VC sin ni mophurna (Duties)
5.VC member mongthei dan (Resignation)
6.VC roirel hmun
7.VC member inthlang dan
8.VC a roi in putlut dan
9.VC puipa hei dikloina
10.VC roireltu dikloi
11.VC fund neidan ding
12.VC rel chel loi roi
13.Roi kal lai kek thu
14.VC in RAI a pek
15.Lei kal hmang
16.Rukru thu
BUNG 3 NA………………………………………………………………………13-14
1.Nupui pasal nei huna thiltul
2.Nupui pasal inrel sunga thil omthei;
I)Biakram (Vanduaina),
ii)Relthlem (Hnuamkir),
iii)Sum hmaimawk (Hman phal inkhir)
iv)Sumhruipal (Inrel sunga a mi iti buai) nih
v)Hmantui rihna
BUNG 4 NA…………………………………………………………………….14-15
1.Zuar Puanri
2.Ukhum
3.Rihnutui inkang
4.Rikal insen
5.hrawlkawng intukpui
6.hringtha
7.Sehrui tukpuan
BUNG 5 NA……………………………………………………………………..16-21
Nupui pasal innei dan chi hrang hrang-9 (kuaka)
1.Inrel inkhura innei;
2.Indita ipuang (tlingtlong, khing nei loi v eve).
a)Ipa I phuang, b)Nupang I phuang
3.Maklut
4.Dithang tlan (Mani in pan loi a hmundanga I kal),
5.Intlun
6.Chongmoi lak
7.Tharthlak (Ureng pui ilua)
8.Court Marriage(Sorkar dan a innei)
9.Hrolkawng intukpui
10.Buan ti
11.Palai boi a innei thu.
BUNG 6 NA…………………………………………………………………….21-22
1.Nupui pasal innei thei dinga kum bituk
2.Nu nih pa ditpui loi
BUNG 7 NA…………………………………………………………………….22
Hnam dang reka innei
BUNG 8 NA……………………………………………………………………….23-26
Moi inllawi relbawl dan
1.Tualsunga inlawi
2.Khuadanga inlawi
3.Khuadanga moi thak ni thui dan
4.Talem thu
5.Khawdanga moi thui ding a pa/nupang thum in thu
6.Zawlkhum
7.Zuardar
8.palai
9.Innei lawmhman
10.Dan thianghlim a innei dinga dan thar;
BUNG 9 NA…………………………………………………………………..27-32
Nupui pasal inmak inthen thu:
1.Ralinma
2.Thihnunga in ma-a rel dan
a)Uire kutsam-kong 2 na
i)Thihnung uire-a rel dan
ii)Inba uire a
a)Ipa inba uire nih b)Nupang inba uire.
3.Khing nei ni nei loi (Ipa inba uire)
4.Khing nei ni neiloi (Nupang inba uire)
5.Inba uire leia inmak inthen
6.Puithling uire
7.Ruika inremloi
8.Moinu nih tarpi roi insem aw ding
9.Thawktu thu
BUNG 10 NA……………………………………………………………..33-36
1.Koilem/Kir inle
2.indeltha ( Tarpi tarpu hneng al)
3.Fahra/invai
4.mak thirin thoi
5.Inthok nai (adopted child)
6.Fahla (Mak chunga inghat)
7.Nupangin vanduaina leia pasal thina a then
8.sawn nai
9.Ruaika insual inkhal
10.ruaika inthik thu
11.Inmaka, roi insem dan
12.Nupang nai von apasal thi tak.
BUNG 11 NA…………………………………………………………………36-37
1.Inma renga inkop nawk
2.Tu tu hom khing dang nei loi v eve
(Nupang imak aloi chang chun)
(Ipa imak aloi chang chun)
3.Khing dang nei hnung a inkpo nawk
(Uire chang loi)
BUNG 12 NA………………………………………………………………….37-38
1.Mihriam inru (Kidnapping)
2.Reltu nih hnam ziadan kalpial
3.vanthlang chunga thilthaw sual
4.VC roireltu rel dik loi
5.Khel intum
BUNG 13 NA……………………………………………………………………39-41
1.Nupang inzuar(Om thiam loi hur ham thu)
2.Nupang tang tawn
3.nupang inrim
4.Nupang zawm
5.Nupang sual (Hnuamhen)
6.Nupang lemboi
7.Hnuamin om (Ipa/Nupang)
8.Nai inthulruk
9.Nai pai
BUNG 14 NA………………………………………………………………….41-42
1.Roi insem thu/Roi sem thu
2.roi lua dan/Roi inlua dan
a)Roi ti na
b)Fahla roi lua
c)Inthok nai roi lua nih
d)naipachu roi lua pu, siam tha
BUNG 15 NA……………………………………………………………………43-45
1.Ran Vulin mi a inhliamtir(selawi/sehrat)
2.Ui I ei/inhliamtir
3.Meng I ei/meng inhliamtir
4.Ran vulin mi ran vul a in hliamtir (selawi/sehrat)
5.Ramva ui ar that/thisen insua(selawi/sehrat)
6.Ran vulin mi thil a siat
7.Mi ram sunga thil insia
BUNG 16 NA………………………………………………………………………….45-52
1.Insual-Inkhal
2.Insual
3.Roi dikloi/Inselna dikloi (Pheiribop nul)
4.Kangmei thu
5.sakongsa
6.Tualsung ziadan
7.Inpemsuak tu
8.Pungrum
9.Reltu champui hmusit
10.Pawl (Organisation0 hrang hrang thu
11.Mi in mi loi lut khum
12.Tui ni ram/Hmun hma/thei kung
13.Rukru
14.Rok (dacoity)
15.Tual invuak/Inthuk invuak
16.Udar inpe/inla
17.Hnam paithla
18.Sengoi thu
19.hnamkai
20.Hnam dang reka thu buai rel dan
21.Thubuai roi kai, rel ding ape loi
22.Vanduai lusun hun a, hun hmang dan ding thu
BUNG 17 NA……………………………………………………………………..52-53
1.Changinsual Accident)
2.Inthial tual that
BUNG 18 …………Financial Rules……………….53-56
Part-A:DHI dinga Financial Rules ni regulations
Part-B:VC dinga Financial Rules ni regulations,
BUNG 19 NA……………………………………………………………………..56
Darlong hnam ziadan bu siamtha thei dan
BUNG 20 NA………………………………………………………………………..57-59
1.Hnam puan rihming nih a hmangna hmun/ hun
2.Darlong hnam rimil Emblem)
3.Darlong hnam invawna thil (ornaments)
4.Darlong hnam tang rihming nih tangva in then dan.
BUNG 21 NA………………………………………………………………………..60-61
Darlong hnam ziadan a hmantiu rihna
BUNG 22 NA………………………………………………………………………….62
1.Misual mi tha loi thu nih roirelna pom awi loi hremna (Punishment)
2.Darlong hnam roirel dan a huam loi.
BUNG 23 NA………………………………………………………………………….63-64
BUNG 24 NA………………………………………………………………………….65
BUNG 25 NA………………………………………………………………………….66-67
BUNG 26 NA………………………………………………………………………….68-73
INTHLANG ZIADAN:THUHMAHRUAI
1.Hnam hoitu inthlang (Election) dan
2.VC hoitu inthlang dinga ziadan.
Hnam /VC hoitu hei In tiamna-Intiamna form……………………….74
Hnam Rimil (Emblem)……………………………………………………………75

BUNG 1 NA
1. a)A Pawl rihming: DARLONG HNAM INZOM (DHI)
b)Dan bu rihming:Tripura Darlong Hnam Ziadan BU.
c)Hnam motto: “Lalpa ti chu, varna bul a chang”. Thuvar 9:10.
2.HOITU A NEI THEI AW:
i)President
ii)Vice-President
III)Secretary-Nodal (Office, Census and others).
iv)Asst. Secretary (Office, Census and others).
v)Secretary (Finance cum cashier, culture and sports).
vi)Asst Secretary (Finance cum cashier, culture and sports).
vii) Secretary (Economics and Education)
viii) Asst. Secretary (Economics and Education).
Nih Executive Committee member 11 (Sawmhlei khatka rek) an rengkan ( sawmhlei kuaka) hoitu chang thin an ti.
3.HOITUHEI THUNEINA (POWERS):
1.Darlonh hnam dinga thuneitu lian chem..
2.Darlong hnam thatna dinga hnam hnuai a pawl hrang hrang humhlimpu ni relbawlpu.
3.Tualsung VC roirel dikloi hom relfelpu,
4.Hnam dan siam tha/ipai/ibawk itul hei thaw theipu.
5.Darlong hnam dan bawsia/inbuaihei hrem theipu.
6.Tualsung tin VC heireka inzom tlata I sinpu.
4.HOITUHEI MOPHURNA (DUTIES):
1.Hnam thangna dinga poimaw, vanthlanga hmasawnna, vangsak, inzirna nih hriselna thu a I ngaitua.
2.Hnam thawhlawm nih hnam annual inbum I ruat,
3.A tul angka hnam executive committee inbumna koi,
4.Bawsepu hrem nih ngaidam thei,
5.Tualsung VC inthlangna ruat,
6.Pih nip u zia (Socoiculture) humhal,
7.Darlong hnam roirelna ziadan humhal nih atul angka atulna paiah hmangsuak (implement).
5.HOITU CHANGTHEI HEI (QUALIFICATIONS):
1.Kum sawm inli (40) hnuai lam chang loi ding,
2.Darlong hnam a chang leh ding,
3.A nu nih a pa Darlong hnam an chang le ding,
4.Inhai mi, Politics- a hoitu dinghmun nei mi, jua indai mi, thilruk chunga sumdawng mi nih fakruk fa mi a chang loi ding. Chun court case nei mi a chang loi ding.
5.Hnam hoitu chu tualsunga VC member chang thei no ni,
6.Lekha thiam e lekha thiam loi e, hnam invoi a loi chang chun hnam hoitu ah inthlang thei chang a ti.
7.Regular service holders (Govt e private) chang loi ding.
8.20% ari nupang inthlang thei chang a ti,
9.Hnam thawhlawm pen taima mi a chang ding,
10.Duthusam chun a nupui Darlong or Zo fate talc hang ding (Hrilfiana-“Darlong”-ti hi Bung 20:4 na ha en roh. A tangva ti a, rihming inzia a hin 1 ka khawk tangva a chang ve ding.
6.HNAM HOITU INTHLANG DAN:-
1.Hnam hoitu inthlangna kun 2 kar dan om thin ati. Hnam hoitu chu kum 2 ka ding a inthlang chang anti.
2.Executive Committee in, General inbum ding hun, tla 2 ka hmain Election Officer ding mi 3 ka ruat thin an ti,
3.Ma election Officer hei chun, hnam hoitu inthlang ziadan siam khotina VC hei hmanin inthlangna siam thin an ti,
4.Ma inthlangna result chu sealed cover in sia an ti a, General inbum hunin result inpuang thin an ti,
5.President hmangin Vice President, Secretary 3 ka nih Asst Secretary 3 ka, Executive member atangin thlang thin an ti.
6.Proportionate representation om a, inthlang thin ding:
1.Darchawi/Nazareth/Hmuntha-02 2.Serthlang-01
3.Muruai/Khalaigiri-01 4.Deora-01
5.Tuingoi-01 6.Darser-01
7.Khohreng/Jamthla-01 8.Talan-01
9.Kathal (old)-01 10.Kathal (New)-01
11.Saikar (New)-01 12. Saikar (Old)-01
13.Nalkata-01 14.Khanchan-01
15.Betsora-01 16.Boitang/Pipla-01
17.Serhmun-01
NB:i)President hi tu khua khua hom a tangin a chang thei. Tu khua hom a palai chang no ni
ii)President hi khaw tinin tlang an ti a
iii)Chun mani area tiang a tangin a tangin Executive memberhei ha chu inthlang chang anti.
iv)President/Vice President/Secretary/Asst. Secretary kum 2 ka bak ama ding hmun chang thei loi ding. Changrochu, kumka an ngham zoi chun inthlang thei chang nawk a ti. Chun President ha Secretary in inthlang thei chang nok a ti a, Secretary hom President in inthlang thei chang a ti.
v)Intlangna nei zoiin hnamin a siam ang ka ka han “Intiamna” (Oath taking) nei pak ding. An tiam tir pu ding chu ruat thin chang a ti.Hoitu hlui ni a thar chu ni 10 (Ni sawm ka) sungin an sinna inhlan an ti. Handing over nih taking over). Darlong hnam hoitu inthlang Ziadan siam Bung 26 na ha en roh.
7.HNAM EXECUTIVE COMMITTEE MEMBER MONG (RESIGNATION):
1.Hnam executive Committee member inthlang a tling hei chu aawitikpaiin an mong thei noh. Changrochu, intakna/harsatna luat leia (abikin hriselloina thu a) mong tul/mongloi theiloi a loi chang chun a san diktak lekha a inzia a Hnam Preident hniangah a peklut ding. Ma a lekha pek rual rualin (maktha/puanpuak insulna) Rs.100/-rizaka a chawisa ding. Machu lei a chang noh,hnam ta a chang.
2.Mongna lekha nih sum chu President hniang homah pe thei chang a ti.
8.HNAM HOITU HEI MIMAL SIN (DUTIES):
PRESIDENT-
1.Hnam pumpui Lu. Hnam inbum/Committee inbum inhruaipu,
2.Tula a hoi phot chun inbum koi thei pu nih inbumna chu conduct pu.
3.hnam aia inpalaina homa hma inhruaipu,
4.Hnam inbum/Executive Committee iruat/iti changloi thu thar nih thil thar chungah President in a man potchat thei naw ni.
5.VC roirel inthial chungah rel tha thei pu chang a ti.
Vice President:
1.President om loi hmun ni huna ai aw thei pu.
2.President sinna piangah a ruanpu ding nih hnai chem.. President om no huna charge loi la pu.
Secretary-Nodal (Office, Census and others).
1.Hnam inbumna phot a inzia ding loi inzia pu.
2.Hnam lekha poimaw zong zong insi felpu, record, register nih file etc vongpu enkol pu.
3.Correspondence zong zong President phalna/remtinain a man a thaw rit thin ding.Changrochu President phalna/remtina/thupek om liin aman ihman athaw thei naw.
4.darlong hnam pumpui census thaw dan a ngaitua ding. Chun hi taka inzia loi thil tul dang hom a mophurna.
5.News letter suak aw dingin mophur thin rise. Ma ding hin, board member siam chang thin rise. Editor-01, Circulation Manager-01, Asst. Circulation Manager-01, Advisor-01. Chun khuatina VC Chairman reporter sin tho ri se.
6.Seminar nei dan ding hong ngaitua thin rise. An thiam chun hmun 3 ka ti ah, kum tin a nei dan ding ngaitua thin rise.
Asst. Secretary, Nodal (Office, census and others)-
1.Secretary om loi hun a ai aw pu.
2.Secretary om loi huna mawphurpu.
Secretary (Finance cum cashier, culture and Sports)-
1.DHI tangka ringomvai ka enkol pu.
2.Cash bu dik vai ka nih fel vaika inziapu nih vongpu.
3.Tangka a lut nih a suak felvaika memo maintain pu.
4.A tul hun paia tangka dinghmun hrilpu.
5.A tul tiin aman ihman tangka sengna siam thei no ni.
6.A hun taka tangka audit dinga inpuacha ding.
7.DHI financial rules follow- a sum nih puan enkolna sin thaw ding.
8.Darlong hnam culture nih sports chung changah a tul angka hmasawnna ngaitua thei pu.
Asst Secretary (Finance cum cashier, culture and Sports)-
A ma hi Secretary ruan pu ding.
Secretary ( Economics and Education)-
Darlong hanm pumpui Economics nih Education chung chang a hmasawn lampang a ngaitua pu.
Asst Secretary ( Economics and Education)-
A ma hi Secretary ruan pu thin ding.
Auditor hi chu a tul angkan hnam inbum in maw executive inbumin ruat thin an ti.
9.Hnam Roirelna hmun-
Hnam roirelna hmun-
Hnam angka roirel ding hmun chu:
1.Roi neipu tualsung VC Chairman inah/VC in rem a tina pai a, hnamin roirel thei a ti.
2.Khua/VC/Pawlhoi nih Dawngte mimal roirel hom tualsung VC Chairman inah/Secretary inah/Vc in rem a tina paiah.
3.thubuai suakna/roi omna khua paiah a roirel thei ding.
4.VC buai/Khua nih Vc buai chu hnamin a rel ding. Arelna hmun dingchu VC Chairman inah.
5.hnam/Khua roirelna palai hmang chang naw ni, koi a I koi chang a ti.
10.Hnam roirel ding thuphut lut dan-
1.Relding lekha reng reng chiang vaika inzia a lekha phek puithlinga ipe ding.
2.Hnam roirel dingin roirel fee Rs. 50/- (Sawmringaka) mimal dingin chang a ti. Ma roirel fee chu hnam fund a kal a ti.
3.Hnam roirel ding VBc/pawl hoi an loi chun roirel fees ngai naw ni.Changrochu lekha phek puithlinga a thu fel vaika/chiang vaika inzia a pe ding.
4.Hnamah thu phut lut dan-Bung2:8 VC roi put lut dan-VC Chairman hniangah pe hmasak ding ti angkan, hnam President hniangah President a om naw chun Vice President hniangah pe ding chang a ti.
11.Hnam puipa/Hruaitu hei dikloina.
Hnam thu nih hla chungah tangka sum nih puan chungah Hnam puipa/hruaitu in/heiin/dikloina/ringomloina/buaina an nei chun a chung chang/an chung chang thu chu executive committee in rel thei.A tul chun lei an choi thei/a changna (an changna) a inthokin an ngham tir thei. Rul ding thil maw, tangka maw a om chun anrul tir thei a ti. Lei chu Hnam lei Rs.400/- (Riza inlika).
12.Hnam lei inchawi kalhmang:
Hnam ai aw a/Hnam rihming a hnam hoitu/hruaitu khuadang a/hmundanga a roirela a kalin hnam lei inchawi sum hi/poisa hi DHI Secretary (Finance) kutah a sung lut thin ding. Sensoi dang a loi om le hom bill a siam a, a chang zat dan angka a lak suak ding. Kalhman chu roirel a, thiam changloi puiin a rul rit ding. Inremna siam a chang chun a chan v eve an tum ding.
13.General body meeting:
General body meeting hmun nih hun hi nguntakan siam chang thin rise. Mi tukapai, executive member, VC memberhei bak mipuihei hom an kal theina dingin. A dong khua heiin an thiam chun, cultural programme loi nei thin rise. Nansafeke ei ursun thin ding chang rise. An thiam chun ma hun hin KUT hom hmang chang thin rise.
14.Hnam Office:
Hnam Office nei ding. A hmun chu, General body meeting/executive meeting ah ruat thin ri se.
15.advisory Board:
DHI roirel infukloi hin hnam pumpui an buai thei a, nawle khua a buai thei a, nawle mimal.hoipawl ningthikna a om theia. Hnam ding chun thil thaloi tak, a suak thei a. Maleiachun, Advisory Board hi siam a tulin hawi a chang. Mangka hin advisory Board siam chang a ati. Ma Advisory Board hi DHI tangpui tu a chang thin a ti.
BUNG 2 NA
(Village Council)
1.Village Council nei Dan:-
1. Khua a mihriam tam nih hroi dan a zirin VC member tam thei, hroi thei, change ti. Khua khtka tia dawng 15-50 ariin VC member -7(Sarika) neithei an ti. Dawng 50 chunlam hei chun VC member -9 ka nei thei an ti. Dawng 15 ka tal an chang naw chun VC nei thei naw ni. Changrochu, a hnai chem. Khua VC in atul angkan enkol a ti. Ad hoc basis in mi -5 ka member ruatin enkol anti.
2. Tualsung vanthlang an Vc chu hnam phalna in inthlangna nei thin an ti.
2.VC member chang thei (Qualifications):-
1. Kum 40 hnuai lam chang loi ding.
2. Darlong hnam a chang le ding.
3. A nu ni a pa hi Darlong hnam a chang le ding.
4. 20% ari chu nupang inthlang thiam chang a ti.
5.Chun a nupui Darlong nawle Zo fate tal a chang ding.
6. Hnam thawmhlawm pe taima mi a chang ding.
7. Duthusam-Panchayet a elected member a chang loi ding.
8. VC chairman chu kum 2 ka bak inthlang thei chang naw ni.
3.Village Council hoitu (Office bearers):-
1. Chairman.
2.Vice-Chairman.
3. Secretary.
4. Asstt. Secretary.
5. Treasurer.
6. Auditor;(Roirelna ah omve no ni, tangka audit chai a, a mawphurna). MabakaExecutive member mi 1-3 ka, Leikam 1-2 ka, Mondol 1 ka, Changrochu Mondol chu roireltu thu chang naw ni. Chun, Leikam mawphurna chu, Palai sin chang ati.
4.Village council sin & Mawphurna(Duties):-
1. VC chu Darlong hnam ai aw-an mani tualsung thu sia nit ha roirelpu nih mawphurpu an chang.
2. Tualsung ah pawl hrang hrang, koihran, sorkar humhalpu chang a ti.
3. Tualsung ziadan/hnam ziadan zawmloihei/bawsepuhei hrilpu nih hremna pethei pu.
4. VC zena an inzoi theiloi khua/vanthlang inbum koi thei pu an chang( atul angka paiin).
5. Darlong hnam inzom thurel mani tualsunga dik vaika a thaw suak pu/sinsuak pu. Machai changloiin, a tul chun DHI a thu nih hla inthlung thei pu.
6. A tul angka inbumna nei, chintawk a boi.
7. VC angka inbumna ah tualsung atangin a tulna a chun mi 7 ka ri co-opt thei.
8. Ziadan angka inbumna dinga hong tlung/hong lut thei reipu. Machai changloiin ziadan angka chai a hong tlung thu hom thuruk-hlaruk chung hom ah en thei pu/rel thin pu.
9. Tualsung ziadan/khua ziadan, hnam ziadan reka inmila/inkokal loi a siam pu, vong pu nih humhal pu.
10. Hnam thawhlawm nih khosum lawr theipu.
11. Tualsung Vc a sum lut suak (audit report) dan chiang vaika vanthlang hma a kumtin report pep u.
12. Kut intlengna(Charge hand over) VC laia a om chun ni 10 ka sunga hun bituk ruata fel vaika lekha a ziak in inhlanna nei thei thin ding.
13. A hun loia VC intlang thatna tulna ah nih member intlang that tulna ah DHI phalna la a inthlangna remruat thei pu.
14. An tualsung VC hmang ding/sording, mondol ruat theipu, mondol hlaw zat ding hom riruat pu.
15. Hnam thawhlawm, khuasum chawi awiloihei chu a thawhlawm rek lei Rs.300/-(Riza inthum) inchawi thei pu. Ma hom chu aloi pom naw a, a loi hnial chun a chawi ding hu tawk theraw ila a, a tlan hunding I siam a, ma hunsung a, a loi tlan thei naw chun ma chu VC ta chang a ti.
16. VC hi ram record nei pu a chang naw a, chun ram hin classification hrang hrang(Rayati, Allotee, khas, Forest etc) nei a chang a. maleiachun VC inram chungah thu nei vak tum naw sia, fiminkhur fekan chang thin rise. Ei VC Chairman nih member hei hi Sakhi a inding tir ei awi no. Rihuan, phai, tual lai inkawl ber, ram uap, khua nih tui a tul leiah a neipu hawi loin VC inmaw, khua in maw, kut hrawl thei rak naw ni. A neipu hawi loin VC in maw khua in maw kut an hrawl rak chun hnamah inphun thei chang a ti. Hnam homin a en a, inremna a siam thei naw chun, ram nei pu sorkar a, an kal iphal pek chang a ti.
5.Village council member mongthei dan:-
1. VC member zia dan angka taka inthlang a thling(Vanthlang ithlang) mong thei rak a chang naw.
2. Mongloi theiloi a, a loi mong chun, mongna lekha asan diktak chiang vaika inzia in an thlangpu vanthlang hnianga tualsung VC Chairman address Maktha(Puanpuak insulna) Rs. 100/-(Rizaka) rek a pek ding. Changrochu, la siamrem thei a chang chun siamrem dan zong ding, aloi inthiam tak riai naw chun hnama forward ding. Hnam phalna inthlang tha ding.
3. Chairman nih Sectry hom a chunga angkan rel ding. Chanrochu, address ding chu Chairman a loi chang chun secretary chang a ti. Secretary a loi chang chun Chairman chang a ti.
4. VC member zong zong inrual a mong an loi chang chun an thlangpu hei Vanthlang/khua hril an ti, enpui/relpui tul a chang chun enpui/relpui an ti. An mongna lekha chu anlu din tianga an mani in anin zia ding. Maktha(Puanpuak insulna) rek Rs. 100/-(Rizaka) ma hom hi anlu din tianga ding. Hnam President ddress in Vanthlang inhawin an pek ding.
5. Mongna lekha DHI in a en hnungin siamrem theiloi a loi chang chun inthlang thar nawk ding. Chungkata hun bituk nawle kum bituk hma a inthlang atul chun DHI phalna in Midterm poll nei thei chang a ti. Nawle maw selection homin hun bituk hmaka dingin ruat thei chang a ti.
6. Tu hom thu ni hla/sum ni puan an mong hma in fel vaika inhlanna ding hmunah an inhlan le ding.
6.Village council roirelna hmun:-
1. Tualsung Vc roirelna hmun ding chu Vc Chairman inah.
2. Chairman aloi om naw chun Vice-Chairman/Secretary inah. Changrochu, VC committee angkan tula hawi chun member danghei in homah/hmundang homah rel thei an ti.
3. Far-fazuar roi chu (Nupui-pasal thu) mani indawng a rel ding. Rel chelloi chu Vc kutah lekha a ziakin fee chawiin inhlan ding.
4.VC roirelna ah palai I hmang thei, a tul chun ikoi thei.
5. Khuatlang/Vanthlang roirelna ah palai om naw ni, thubuai nei pu I koi, chang thin a ti.
6. roirelna hmunah VC I koi chang loi chu tuhman a relna kal phal a chang naw.
7. Suapui-Unai changloi chu Vc phalna om loin tuhman I koi thei chang naw ni.
8. Lei kam nei thei dinga dan buah inzia a chang angkan, hlaw-hlam pe a loi tul chun in lei sum atangin a pek ding chang a ti.
7.VC member intlang dan:-
1. DHI phalna in tualsung Vc member vanthlang I ruat nomination committee mi 3 ka hei hmangin hun bituk siam angkan an chang ding zat hawiin khuatina inthlangna kum 2 ka dingin om thin a ti. Portfolio chu inthlang thling heiin nomination committee hei hawipuiin ruat an ti.
2. Inthlangna chu aruka lekha pheka dawng tinah nu-pa tuakin inthlang thei an ti. Nai hei nih mikhual heiin thlang thei naw ni(Nu-pa tuak om zakan thlang thei an ti).
3. A tulna hmuna voter list siamin ma dungzui chun secret ballot paper hmangin inthlangna chu remruat ding.
4. Nomination committee heiin VILLAGE COUNCIL NEI DAN ti topic a (Bung 2 na sl no 2 na en roh) VC member dingah qualification a siam ha zawmkipin nomination an siam ding.
5. Inthlang result chu 48 hrs sunga committee heiin an inpuang le ding. (Vanthlang notice board a result an tar ding). Darlong hnam VC hoitu unthlang Ziadan Bung 26 na en roh.
6. Intiamna:-VC Chairman nih member he in thlang zoiin Intiamna nei thin rise. Intiamna tong hmang hi DHI a siam angkan chang a ti.
8.VC-A roi inputlut dan:-
1. Miin Vc ah roi inthlung an awi chun chiang vaika a thupui lekhapuan puithling hmang a inzia in fee Rs. 25/- rek Chairman kute ama ngeiin/ami ring hei hmangin an thlung ding.
2. Roi inpulutpu in fee a chawi chu Vc fund ah kal a ti. Reciept inpe le ding.
3. VC inbumna a sengsoi zong zong VC fund atangin kal a ti.
9.VC puipa hei dikloina:-
Tualsuna thu nih hla chungah, tangka sum nih puan chung ah Vc hruaituin (heiin) dikloina, ringomloina, buaina an nei chun a chung chang chu khothlangin en thei a ti. DHI homin a rel thei. Atul chun lei an chawi thei. An changna a inthokin an ngham tir thei. Rulding thil mo tangka maw a om chun inrul tir thei a ti.
Lei chu khua lei Rs. 300/-(Riza inthum). Ma lei sum chu khua a chang chun khuain fa a ti. Hnam inchawi a chang chun hnam fund ah kal a ti. Hnam lei Rs. 400/-.
Hnam thawhlawm, khua sum mimal/Vc in a ti buai chun, a chung thu Vc, khua hnamin a tul angkan rel a ti. Khua lei Rs. 300 /-, Hnam lei Rs. 400/- chawi ati. Tangka a chang zak zaka arul le ding. Thehraw hom a ruang apa ila chang a ti.
10.VC roireltu rel dikloi:-
Bung 12 na sl no.4 na en roh.
11.VC fund nei dan ding:-
Bung 18 part B na ha en roh.
12.VC rel chel loi roi:-
Thu buai hla buai tualsung VC relochel loi chu Vc in khua nai koi a ti a, rel a ti. Khua homin a rel chelnaw chun VC nih khua lakah hmusit lei Rs. 200/- khua laka lei Rs. 300/-, hnam laka Rs. 400/- in chawi tir chang a ti. Seng zong zong la choi bel a ti.
13.Roi kal lai mek thu:-
14.VC in rai a pek:-
15.Lei kal hmang:-
16.Rukru:Bung 16:13 na ha en roh.
BUNG 3 NA
1.Nupui pasal nei huna thiltul:-
i) Palai(kara mi) ipa tiang, thu nih hla hrilfel pu. Mani mi chang loi ding, midang ruat ding.
ii) Thilkhang/Kutkhap.
iii)Hman phal
iv)Inthui hun siam.
2.Nupui pasal inrel sunga thil omthei;
I)Biakram (Vanduaina):-
Innei dinga fel rit hnunga Vanduaina om hi Biakram Vanduaina an ti. Tiana chun thlangval in Biakram Vanduaina a loi tong chun nupangin a hman an phal an khir thin. A tun chun kir om ta naw ni(a san chu, vanduaina a chang leiin). Chungka den chun, nunghakin biakram a loi tong chun hman phal, sialka an khir thin, a tun chun ihman kir om tan aw ni(a san chu vanduaina a chang leiin).
ii)Relthlem (Hnuamkir):-
Innei ding/Insiamfel rit hnung a awi nawk ta loi/hnuamkir hi Relthlem an ti.
a. Nupang awi nawk ta loi/hnuamkir a loi chang chun ipain hman a I phal a chang zak zaak khir rita ti. Mi a vai khawng ruang Lei Rs.200/- Ipa lakah choi a ti.
b. Innei dinga Ipa awi nawk ta loi a loi chang chun, a hman phal tang rit a ti. Mi a vai khawng Lei Rs.200/- nupang laka chawi a ti.
c.Inbiak fel rit hnung a, thil ipai inpuacha ding zong zong inpuacha fel zoi rit hnung a inneina/kut insui an nei hma a, awi nawk ta loi/hnuamkir a loi chang chun, hnuamkir pu pain sengsoi seng ruang nih thil dang la om zong zong khir rit a ti. Hnuamkir ruang lei Rs.200/-chawi a ti.
iii)Sum hmaimawk (Hman phal inkhir):-
Nunghak thlangvalin a va rela palai hmangin thu an inrem a, thilkhang/hman phal a chang za zaka khir rit a ti. Mabaka, sum hmaimawk Lei Rs.200/- relthlem lei bak ah a la chawi sa a ti.
iv)Sumhruipal (Inrel sunga a mi iti buai):-
Nupang nih ipa inrel sung a, miin an loi tibuai a, innei ding inlekpuipha in an om chun machu sumhruipal a chang.
  1. A ti buaipu chu ipa hom, nupang hom a chang thei, tut u hom loi changsiala a tibuai pu pain hman phal om tak/thilkhang om tak, a chang za zaka a man khir rita ti. Chun, mi tibuai ruang hmusit Lei Rs.200/- a tibuaipu pain , a va itibuaipu lakah VC relbawlna in chawi a ti.
  2. B.A tibuai pu ipa a loi change, m anupang chu nupuiin a loi nei chun a tharin hmantui rihna a phal ding.
  3. A tibuai pu nupang a loi chang chun, inkhir ding om zong zong khir their it a ti. Mi tibuai ruang hmusit Lei Rs.200/-Vev ve a tibuaipu hei lakah chawi a ti.
v)Hmantui rihna:-Bung 21 na en roh.

BUNG 4 NA
1.Zuar Puanri:-
Nupangin pasal inah an lawi ding a, a bikin zalna ding a, tha ding puan ri hi Zuar Puanri an ti. Tian a chun zuar puanri hi roirai nei inngai a chang. Sukve thei loi nupang hei chu, a thlangval tianga heiin an ruan a, hman pii a tangin sial(2) inhnika zuar puanri ruangin anda thin/an inkiam thin.
Changrochu, a tun a inthokin ihman zuar puanri chungah roirai om ta naw ni.

2.Ukhum:
A unu hmain a nai bung zokin pasal a nei chun, ma chu Ukhum a chang. Chun kata nupui pasal innei an loi om chun, hman pui bak a, ipa in Rs.50/-(Sawmringaka) a phal chuang ding.
Nai nupang a, a ulian pu chemin pasal a loi nei tak chun a pasal rek an inmak homin pasal nei tak a ruat chang a ti. Maleiachun, a naibungnu heiin pasal an nei tik homin Unkhum om thei ta no ni.
3.Rihnutui inking:-
Ureng ka ti a fathlum chem. Nupang a chang a, ma an fathlum chem. Nupangin pasal a nei chun, nu rihnutui inking pu an ti. Chun kata nupui pasal innei an loi om chun, hman pui baka ipain Rs.50/-(Sawmringaka) a phal chuang ding.
4.Rikal insen:-
Nupang pasal nei tap hot ipa rek an loi om sual chun, nai nei sia, nein aw sia, rikal insen nupang a chang.
Bung-21:4(4) a-Tui tum loi nunghak ti hi ipa reka omsualna la nei loi tina a chang. Nunghak ipa reka siat na loi nei ta phot chu Tui tum loi nunghak a chang naw. Rikal insen a chang. Nai nei sia nein aw sia.
5.hrawlkawng intukpui:-
Nai nei ta loi dinga ingai tak hnung, nu veng/pa veng hnunga nupui pasal inneina om hi hrawlkawng intukpui an ti. Kum 60 ka chung lam manmasi hei hi an chang.
Inrel/Intlun/Ipuang a inkop/Innei an chang thei, machu palai nih VC hmang a nupui pasal innei ziadan a, rel ding. Hrawlkawng intuk pui maktha chu Rs.50/- ka chang a ti.
6.hringtha:-
Ipa in nupui a nei a, inzomna tiin a pu hnianga hrang athak hi Hringtha an ti. Ipa in nupui a nei zoiin insawn inthlangin a pu lakah Rs.200(Zahni) ka a thak le ding. A pu homin a thei tawkin a loi inrei/inhlut ve le ding. Puanhak hom adit tak a loi insil ve ding. A dam lain a pu lakah Hringtha a loi thak no chun a ruak hma talah a pek ding. A tupa lakah a pu in hringtha a thing thei.
7.Sehrui tukpuan:-
Moi inlawi huna, Puanrithuam/Bawrithuam/Moinu theraw tuamna puan hi, Sehruitukpuan an loi ti. Sehruitukpuan hi moinu tarpu chanpual/chanhrang a chang. Midang in an dong thei naw.
BUNG 5 NA
Nupui pasal innei dan chi hrang hrang-9 (kuaka)
1.Inrel inkhuara innei:-
Darlong hin tian atanga innei dan ei loi inei chu, Inrel inkuar hi a chang. Tlangval nu ni pain an nai pa dinga, nunghak an idit pui tak a nupui dingin, an moinu dingin an rel pui thin. Palai kara mi ipa mi ring om an ruant a, an koi a, nunghak nu ni pa ina an tir a, thilkhang inzawmna dingin tiana chun, thirsia, hrei, rosephrei hei hi an in choi thin. Nunghak nu ni pa hei rek an in sawn a, ma a thil choi chu an hong mak a an hong kir nok thin. Suapui unai pi nip u in sawn intlang nghakin ni 10 ka hnungin palai chu an tir nawk a, hman tir sial ka an inchoi a, an inrem thei chun, hman tir chu an hong mak a, inthui hun ding ipai an hong ruat fel thin. Hman tui rihna phal dan ding a ri in, a san chu tangka sum ni puan an harsatna leiin, hman hi phal zoi thei tamka an om thin a, hman chu sun zom dingin an loi sia thin. Hnung ari homin an loi thing thin. Changrochu, palai hmanga in sawn intlangna tha nei a, an loi inrem thei no chun, thil khang an imak hei ha an inkhir thin. Kristian ei chang hma chun thiampu hmang in arm it an en a, an innei thin, Kristian ei chang hnung homin, inrel inkuar dan chu ei pher chuan gnaw. Thil khang dingin tangka bituk chuang om loin, hmang a chang ta. Ma tangka thil khang chu, hman ah ida thin a chang. An loi inrem thiam chun, palai relbolna hnuaiah koihran phalna a innei ding.
2.Indita ipuang (tlingtlong, khing nei loi ve ve).
a)Ipa I phuang:-
Nunghak-Tlangval an inhmangai a, an va om sual, a sung i-puang maw, nawle chamnu champa hmangin an puang thin. Machu indita ipuang a chang. Chunka chun nu nih pa heiin roireltu an koi a, palai an tir a, nupangin a loi awi naw a, ke ma a loi ti chun maktha a om thin naw. An inrem thiam a chang chun, hman an phal a, innei inthui hun an siam thim.
Faruang thu: Bung 9:1 na a rel ding.
a.Ruaika inma-
i) Ipa in a nupui nai von pumin a mak chun, maktha Tk 500/- a chawi ding.Nai chu a nu ta, a pa in , a hawi ding a boi, faruang hom a boi.
ii) Nupang in nai von pumin a pasal a mak chun, maktha tk 500/- ka a chawi ding. Nai chu a pa ta, faruang chawi ngai naw ni.
iii) Ipa tlingtlong in nupang tlingtlong an rai tir a, ipai a mak chun,maktha tk 500/- achawi ding. Nai chu a nu ta. Ipa in a hawi ding a boi, faruang a boi.
iv) Nupang nunghak pasal la nei loi, ipa tlingtlong, nupui neitakin nunghak a siat pui a a lua naw chun, maktha tk 500/- a chawi bak a mi hma a siatpui ruang Rs.2000/- nunghak lak ah chawi a ti.
vi) nai von pumin nupangin a mak chun maktha tk 500/- ka a chawi ding. Nai a pa ta, faruang om naw ni.
vii) Vi) Faruang hi nai piang tak kum inthum ka la kai loi. Nupang ipa tut u imak hom changsiala a piang tak chun, a pa ta, faruang om a ti. Faruang a chawi awi naw chun, nai chu a nu ta.
b)Nupang I phuang(Tlingtlong)-
Nupangin a phuang a roirelpu I koiin nupangin ipa lakah palai tir a tia, ipai a loi pom naw chun maktha I chawiin a ma thin. Ipain a loi pom a, an inremthiam chun hman phal a ti a, inthui hun siam an ti. Harsatna leia la’n thui thei loi hun sawt la nghak tul a chang chun, tian a chun Rs.4/- kan zalhmun an chawk a, Ipa chu nupang hniangah a riak thin. A tun chun, ma dan chu a om tan aw.
Dan thara rel dan ding-
1.Ipa in a loi awi no a, a loi mak phot chun maktha Rs.500/- ka I chawiin a mak ding.
Nupang homin a loi awi no a, a loi mak phot chun maktha Rs.500/- ka I chawiin a mak ding.
Nupang chu nai von a chang chun a rel dan ding-
  1. Nupang imak a chang chun nai chu a pa ta ding. A pain kum 3 ka faruang a chawi ding. Kumtin Rs.1000/-x3=Rs.3000/-. Changrochu, ipain faruang a chawi awi naw chun nai chu a nu ta. A nu/a pu hnamah lut ati.
  2. Ipa imak a chang chun, nai chu a nu ta. A pa in faruang chawi naw ni. Changrochu, mi hma(nunghak) a changna a siat pui ruang Rs.2000/- ka ma nupang lakah ipain chawi a ti. Lei a chang naw. Nupang dingin siatpui ruang a boi.
  3. C. Nupang iphuang achang chun , Ipain ki chang naw ti thei naw ni. A thu awm dan enin reltuin, ralinma/nupang sual/Nupang hnuamhen a chang dan angka pai a rel ding.
  4. Ipa in nupang kea wm pui ti in loi phuang siala, nupangin a chang naw tiin loi pom naw sia, ipa in hawipuitu khatka chunglam diktak a nein aw chun takboi chang ati.
  5. Thu makboi, roi a loi chang chun a roi om dan enin reltuin Hmusit/Ulian pin inkham/khel intum a chang dan angka pai a rel ding.
3.Maklut:-
Ipa nih nupang inrel inkhuar, indit a ipuang hi tiana chun tangka sum nih puan an harsat leia hmantui-rihna an phal thei naw chun nupang inah, hunbi neiin ipa chu, an lawi thin. Ulian reltu palai/kara mi hawipuiin machu Maklut an ti.
Tiana chun Maklut kumbi hi kum 3 ka a chang thin. Kum 3 ka mak a loi lut chun hmanpui chu a chang za zaka a zok thin. Hmantang chu Maklut ni in a lutpui thin. Tarpu nih mak an loi inrem thiam chunk um 3 ka a kai hma homin tarpuiin dawng an sua thin.
A tun hom Maklut hi ziadan angka hmangtir a chang. A relbawl dan hom a pangai. Changrochu, maklut kumbi chu dan tharin, a tuna inthokin kum 1ka chang a ti. Kumka mak lutin hmanpui chu a chang za zaka a zok ding. Hmantang ro chu, mi hrang a chang lei a mak a lut ni in a lutpui sa ding. Tarpu nih mak inrem danin dawng suak a ti.
4.Dithang tlan (Mani in pan loi a hmundanga I kal):-
Nupang nih ipa an in hmangai ah nu ni pa lei a innei thei loi lunginrualin an in, an loi kal khal a hmundang a rot-tlan/khuadang a suapui-unai tiang zawk pan dingin an ro thin. Machu, Dithang tlan an ti.
Tian a chun Dithang an loi tlan chun lamsua tin a an inlam naw chun kei in ei thin an ti. A zong dingin nu ni pa an suak a an hmu le an roi an rel thin.
A tun Dithang an loi tlan chun, ipa tiang a nu ni pa heiin a rang thei angkan(ni1-2 sungin) an zong suak ding. An loi ngaisak naw chun nupang nu-ni pa tiang/roirelpu hei hom tongbai tha, mani ngeiin/midang hmang homin a loi nein aw chun an ngaisak naw ti chang a ti. Roirelna a tlung chun, ngaisak loi ruang nupang nu ni pa lakah ipa tianga nu ni pa heiin VC relbawlna sung a hmusit Lei Rs.200/- chaw an ti.
An va zong a an hong thui thei naw homin nun’pa dinga dithang an I tlan a chang ti hawi chiang a chang a, tongbai ring thlakin maw, lekha ziakin maw, nu nih pa mawphurna in Vc roirelpu I koiin an roi chu ziadan angkan rel an ti.
Aroi reldan ding-
a) Ipa Dithang thlan Lei Rs.200/- VC lak a chawi a ti.
b) Arm it en thaw in Vc hei fak siam pui an ti.
c) Ziadan angka hmantui rihna palai/Vc hmangin phal an ti. An inremthei naw a, an inmak chun, a mapu pain maktha Rs.500/- chawi a ti. Inmak-inthen dan a rel ding. Ipa imak a chang chun, nupang hnuamhen/nupang lemboi/nu-ni pa ditpuiloi a thu om dan angkan pai a relpui ding.
5.Intlun:-
Nu nih pa hoiloi a nupangin a ruk a pasal ding a ruat hei inah a va ikal hi itlun a chang.
(Ar mit en hrilfiana)
Tian a chun, arm it en an lawi thona san chu, a bikin an nun’pa kongkar thu ah intlang an ti moh, an zang inziak an ti moh, tih a thiampuin a loi endikna tiin an hril(sakhaw lam tiang a thil, thiampu hei chai hmang a thaw thin a loi chang).
Atun chun Arm it en ei thona san chem. Chu, dan zaw famkimna/kut khapna/ruika, nun’paka an chang ta ti pawm lam tiang a sin insiana. Vc angka hnemngetpuina tianga dinga hmang a chang. Intlun hei dingin Arm it en a chang leiah, dan thla chet Ark her an thaw ding.
a) Tualsunga intlun-
Nupangin a pasal a va tlun kanin’n ipa in Vc a rang thei angka a koi ding. Arm it en thaw ding. Inthlun lei rs.200/- ka Vc reltu lakah a chawi ding. Vc in palai hmangin hmantui rihna a phal dan a ruatpui ding.
b) Khuadunga intlun-
Nupangin khawdanga pasal a va tlun kanin’n ipa in VC rang thei aw angka a koi ding. Ar mit en a thaw ding. Intlun Lei Rs.200/- ka an khua Vc hei lakah a chawi ding. VC in palai hmangin hmantui rihna a phal dan ding a ruatpui ding. Mithiroi-Sathiroi a chang naw chun ni 3 ka sung a hman an thak ding. Asan boi a ni 3 ka palai chun nupang khua tiang a Vc in Ziadan bawsia tiin I pa chu hmusit lei rs. 200/- ka inchawi thei an ti.
c) Intlun lei a VC koi-
I pa in Vc a koi naw chun, hnam ziadan bawsiat Lei Rs.300/- ka Vc lakah chawi a ti. Ar mit en thaw nih intlun Lei chai zok chuang loin. Intlun lei Rs.200/- ka chawi sa a ti.
d)intlun lei a pung rung:-
Intlun leia pung rung om thei naw ni. Mi an loi pung chun an lu din tiang a pung rung lei Rs.200/- ka VC lakah chawi an ti.
e) hman lak loi thu-
Hman lak loi hi asan tam ka a awm thiam. Lungnat luat leia hman la loi hi awmthiam naw ni. An lungnat luat lei a an loi lak naw homin hnungah phal nawk/tir nawk thin ding. Changrochu, voi inhni/voi inthum an tir hnung homah an loi lak naw chun awi tik pai a an phal homin ihman ti thei naw ni. Insel thei naw ni. Ma sung a siat-that an loi tong chun nupui-pasal in then ziadan a rel ding. Hman thu rochu a boi angkan boi a ti.
F)Intlun theraw thak dan-
Intluna nupui-pasal nei hi, a hma riruatlawkna awm a chang naw lei a, nupangin theraw-umhai song a nei thin noh. Changrochu, hnungah a pa/a ta heiin an pe thin. Ma inpek theraw thakna ding sengsoi om/sengsoi tul chu tualsung hom, khadang hom ipain a tum rit ding. Changrochu, a thakpu hei kirtianga ding a sengsoi chu an maniin an intum ve ding. Ipa tiangain hawi pui naw ni.
6.Chongmoi lak:
Tian a chun mi indum heiin nupangte, nunghak a chang hmain an naipa dingin an duthusam lei a/an ditpui lei a, midangin an rel theiloina dingin ipa tiang a nu nih pain an inah an loi thui thin. Machu Chongmoilak an ti. Mahi a khiang khiang nu ni pa insawn inrem a an loi I thaw thin a chang. Ma nupangte chu nunghak a hong chang ve le pasal ding a ruat ipa rek Zalhmun an in zongtir thin. Changrochu, a tuna inthokin ziadan tharin chongmoilak hi inboi a chang ta. Hmang chang tan aw ni.
7.Tharthlak (Ureng pui ilua)-
1) Tlangvalin Nunghak a rel sungin vanduaina/thina a tong chu, ma tlangval urengpui atangin ma nunghak chu a nei an awi chun an nei thei. Hman tharv an phal thin naw. Changrochu, sunzom ding a om chun an sunzom thin. Mangka hom chu ‘Thartlak’ den an ti. Atuna ziadan thar homin thartlak hi ei la pom. Relbawl dan chu nupui-pasal innei dan a rel ding.
8.Court Marriage(Sorkar dan a innei)-
Nupang ni ipa sorkar dana innei hman chang sia, Darlong hnamin innei ziadan ei I nei, arm it en/intlun Lei/hman phal etc. Ulian VC nih pala hmang a roirai om zong zong anal zawi rit ding. Tualsung hom, khuadang hom a chang thei, Darlong hnam ziadan an zik rit ding.
9.Hrolkawng intukpui
Bung 4 na sl no 5 na en roh.
10.Buan ti(Zawlkhum) hi I maw ?
Buan ti tina chu mahi a chang, Moinu khuaah an inei a, moipa in tiang an kal lain khua dang sir dingin a om chun, ma khua mihei chun, an loi khap thei. Inbuan an ti chun an khap thin naw. Inbuan an tin aw chun an khap a, sum an hni thin. Ma chu buan ti (zawlkhum) an ti.
11.Palai boi a innei thu:
Innei inthui, nulai palai hmang a inrel inbawl ding ti a chang. Palai boi a nupui/pasal nei chu hnam dan pial a chang leiah, VC in an chung chang en an ti. Palai hmang loi an chang hrim chun, hnam dan bawsia hnam lakah Rs.400/- chawi an ti. Vc hmusit lei Rs.200/- hom chawi sa an ti. Vc in hnam hril an ti.
BUNG 6 NA-
1.Nupui –Pasal innei thei dinga kum bituk:-
Darlong hnam ziadan angka nupui-pasal innei thei ding kum bituk ruat chu-
  1. A. Ipa kum 23 (Sawmhni pathum) a chang ding.
  2. B. Nupang kum 18 (sawmpariat) a chang ding.
Khawvel dan homin, koihran dan homin ma bituk kum hi a ruat dan a chang. Ei hnam ziadan homin maden chu ei I hmang ve a chang. Changrochu, ma kum bituk ruat tling hma a nupui-pasal innei an loi om chun, Ulianin an thu la en an ti, thavaika then dan ding zong pui an ti. Changrochu, ulian hawiloiin nu nih pa zenin machu thaw thei naw ni. Chungkata an zawm hnung hom a then thei loi hlol a loi chang chun/an awi thei riai naw chun nupui-pasal innei dan a an siam rem ding.
2.Nu ni pa dit pui loi:-
Nupang nih ipa nu ni-pa hoiloi a, indi/inhmangai nupang ipa maw, ipa ithui maw hom a chang thei, nu ni pa heiin relpui awi loin ritla invai a, idar raka isiam hi phal a chang naw. Roirelna a tlung chun, Nupui-Pasal innei dan a rel ding. An loi inmak/inthen chun inmak/inthen dan/Nupang hnuamhen dan/nupang lemboi dan/ralinma nunghak maw, tlangval maw, khing nei v eve maw khing nei nih neiloi maw an chang thei, a thu/a thil om dan angkan roirel puin rel a ti. Ziadan loi angka an loi thak khir chun hmusit lei Rs. 200/- ka nupang lakah chawi an ti.
BUNG 7 NA-
Hnam dang reka innei:-
1.Darlong ipa in hnamdang nupang nei a awi chun a nei thei. Chungkata inneina a om chun nupang tiang an dan hmangin inrelbawl chang a ti. VC in thu nih hla an hawizuipui rit ding. Koihran dan a innei ding a chang chun, koihran hruaitu heiin an hawizuipui rit ding.
2.Darlong nupangin hnamdang ipa nei a awi chun a nei thei. Chungkata inneina a om chun Darlong nupang tiang adan ihmangin inrel bawl chang a ti. Vc in thu ni hla an hawizuipui rit ding. Koihran dan a innei an chang chun koihran hruaitu heiin an hawizuipui rit ding.
3.Hnam reka inneina a loi om phot chun a khiang khiang ulian reltu omin thutiam/thukham a loi om chun lekha ziakin fel nih chiang vaika inziain ma lekha chu ipa/nupang/Vc/koihran heiin an dawn ding. Buaina/harsatna an loi tong chun ma lekha ziak enin zia dan om sai baka rel ding.
4.Thubul intantir va tanga ulian/roireltu heiin thu-nih-hla-ipai an hawizuipui rit ding/Nu-nih-pa zenin roirai inzoipui thei chang naw ni. Nu-nih-pa heiin roirai inzoipui thei chang naw ni. Nu nih pa heiin roireltu an inhawi naw chun dan bawsia tic hang an ti. Hmusit lei rs.200/- VC lakah chawi an ti.
Nupang palai a chang chun Rambung dang/district/division dang a I kal ni in 2/3 chaina a om leiah, mangkata rambung dang a I kal hei chu palai hrang Rs. 200/-. Palai 1 ka a kalpui ding chu suapui chang a ti. Mani tualsung/khua dang ni ka 1 chai a palai fena chu palai hrang Rs. 100/- nai chang a ti.
BUNG 8 NA.
Moi inlawi relbawl dan-
1.Tualsunga inlawi:-
Innei zoinn ipa intiang inlawi a ti. Moipa inah lut ta thai a ti. Moi lawman chu hmun remchangna a ruat change ti a. Mahun chun, chartui ruai/bunek ruai an ithiam ang angkan buatsai an ti. Lamthu hrilna, lawm hman inpekna hom ma hmun a chun om rit a ti. Moi chu, khohloi/zan ah thehraw lak ding chain a pa/a ta lem inah va a ti. Moi inlawi awm tan aw ni.
Thaizing tiang palai nih nupang tiang a om tul, ipa tianga om tul, VC ulian hei rek phor insuina om a ti. Thil changzat nih thil rihming fel vaikan lekha a inzia chang a tia, hnung a buaina a om loina dingin. Copy chu VC/Moinu/Moipa heiin dawn an ti. Phor insua chu mipui hma chang loin far ulianin a sua ding.
2.Khuadanga inlawi:-
Innei zoin ipa thum in an iruat panin kal an ti. Moipa ina ilut angka inngai chang a ti. Chartui ruai/bunek ruai an thiam ang angkan buatsai an ti. Lawmthu hrilna, lawmhman inpekna ma hmun ah chun om rit a ti. Ma zoiin moipa khua tiang ikal chang ati. Palai nih roireltu hei kaihruaina hnuaiah.
Moinuin palem/Talem a siahei inah a theraw song zong zong rek tlung hmasak a ti. Palem/Talem homin an thei tawkin loi inhlu ve an ti. Chun, theraw umhai insongtir ve an ti. Zanah moi chu theraw la dingin a Ta lem/Pa lem inah va a ti. Moi inlawina om tan aw ni.
Ipa tiang an thiam ang angkan Moi lawman hun hmang siam an ti. A thaizing tiang palai nih ipa tiang om tul, VC ulian heirek ‘Phor’ insuana nei an ti. Thil changzat nih thil rihming fel vaikan lekha inzia chang a ti a. hnung a buaina a om loina dingin. Copy chu VC/Moinu/Moipa heiin dawn an ti. Phor insua chu mipui hma chang loin far ulianin a sua ding.
3.Khuadanga moi thak ni thui dan:-
a) Khodang a innei a moi thui dinga apain a ruat hei kalhman nih sengsoi hei zong zong fe tiang nih kir tiang a tum rit ding. Moinu tiang a heiin ihman hawipui naw ni.
4.Talem thu:-
Nupangin khuadang a pasal a va nei a, a van nghatna dingin thu sia, thu tha nuar vuina a nei a, an tlungna ding, hlim ni lawm ni hun homah, a bel dingin a van lawina, a pasal khua ah talem/Palem tiin an ruat thin. Ma talem/Palem hei inah ma nupangin roirai a nei chun relthin rit chang a ti. A tapa tak tak angka inngai a chang leiin.
Maleiachun, hman phalna homah an talem hei dingin hrang an innei ve thin. A tuna dan thar siamna hin talem hrang chu hroi lamah RS. 100/-. A chung lam chu an maniin an inrem thei dan dan chang a ti.
5.Khawdanga moi thui ding a pa/nupang thum in thu:-
Ipaiin khua danga nupui ding, nupang a va rel chun, a van thumna dingin Thum in a siam ding. Suapui a nei chun a suapuihei inah a siam ding. Suapui a nein aw chun, a awina paia ah, siam thei a ti. An thei angkan kongtin reng a inruan inton an ti. Sia nit ha an tong homin ma thum in a tangin roirel thei an ti.
6.Zawlkhum:-
Moi inlawiin khua dang kalkhuma an kal hin ma a khua mi hei chun a lawmpuina tiang a inngaiin inchawi an loi nei thin, machu Zawlkhum an ti.
Atuna dan thar siam a Zawlkhum bituk chu Rs.300/- ka chunglam chang thei naw ni. Tualsung homah a om thei, loi om homsiala voika bak om thei naw ni. A loi om, a chang chun hnam dan bawsia chang a ti. An inchawipu pai khua VC heiin insel thei an ti. Hnam ziadan bawsiat lei Rs.300/- ka inchawi thei an ti.
7.Zuardar:-
Oi inlawi huna sadar an insawng thin hi Zuardar an ti. Tian a chun roiral an innei thin. A tuna ziadan thar iam a chun I hamn roirai a om tan aw. A song homin, a song naw homin fakrip thil chang lei a, an dum angkan fa an ti.
8.palai:-
a) Palai hi khatka chang loin 2 ka chang ta a ti. Machu ipa tiang a, an iruat thin a chang. Inthui hun palaiin a khiang khiang thucha hrilna an nei thin.
b) Nupangin a phuang a, ipain ane ompui tiin, ma hun chun nupang tiang a, inthokin palai an intlung thin. Machu nupang palai a chang.
9.Innei lawmhman:-
Innei huna mi lawman thilpek hi moinu ni moipa ta v eve a chang. Thilsong a chang naw. Inmak/inthen an tong homin a thil a la om a hei chu a chan v eve an insem ding. Vc hawipuiin then chang a ti.

10.Dan thianghlim a innei dinga dan thar:-
A tun lai dan thianghlim a innei hi inhoi fekan buatsai an tum hin nansa fekan an seng thin. An inneina hunser, an ruai thona nih thehraw insong hom hi a chin a nei tak naw a, ngaitua a kai tae m em a chang. Dan thianghlim a innei awi pak ei ti a, changrochu sengsoi a loi tam tak leiin nu nih pain an huphur ta em em a chang. Mangka hin a kal tir chun, dan hneka dan loi a innei tam ei ti, ti hi ti a om. Maleiachun, a seng hroi a, danthianghlim a innei awihei chun an innei theina dingin a hnuai a dan hi Darlong Hnamin a hong I siam a chang.
Moipa/Moinu seng-
I) Dan thianghlima innei phot chu, mani koihran tiangin an inneina hunser atangin moi lawman nih ruai a reng kan mawphur thin ri se. Koihranin a seng hroi aw chem. Dingin buatsai thin rise. Moipa insungin/Moinu insungin/Moipa nih Moinu inrualin a seng soi maw phur rise.
Hnam dang ringtuhei rek hom ei hnam ziadan an pom chun ei hnam ziadanin innein a thianghlim ziadan angka innei thei ve an ti. Ringloitu hei chu thiam naw ni.
II)Moinu/Moipa inthuam aw ding-
Moinu chu, mani puan (Puan chei thatak) a inthuam ding. Zakua ngoi ban sei hak a ti a, lukhum chu a khum thei. Moipa chu a pangai, Coat/Suit/Tie in inthuam thei a ti.
Moinu/Moipa thuam seng-
I)Moinuin a thuam dinga a seng nih Moinu cham dinga a seng, Moinuin tum thin a ti. Mangka den chun, Moipa thuam nih a cham thuam Moipain tum rit a ti.
II)Moipain Moinu kutbun pe a ti. Moinu rochun moipa kutbun pe tan aw ni.
III)Moi inlawi om tan aw ni. Moinu innei zoiin moipa inah kal ta thai a ti. Om ta thai a ti. Changrochu khawhloi/Zanah a thehraw inlamah thehraw lak hunah, thehraw la dingin vazui thei a ti, a thehraw rek hong kal nawk a ti. Ma hun hin moi khapna om tan aw ni. Changrochu, moi khap tuhei mochangin an tum chun, an innei zoi biak in atanga moipa inah an kal lai hi khap thei an ti. Dan angkan Rs.300/- chunglam chu khap hman inlam thei naw ni.
IV)Thehraw song-Ma innei laia moinuin thehraw a song thei chu, a hnuaia angka hin chang a ti. Ma chunglam song thei naw ni.
A song Ding A thlengin
1.Zuar puan ri No.1………………………………………….Matress khat ka a song thei.
2.Puan hak-35 No…………………………………………….A chunglam song thei loi ding.
3.Phor-No.1 Box 2 ka……………………………………….VIP suitcase lian a song thei.
4.Zapit No.1……………………………………………………..Suitcase 2 ka a song thei.
5.Chem No.1
6.Burbel No.4(Anbel 2ka, bubel 2 ka)………………Pressure cooker 2 ka, Rice cooker 2 ka a song thei.
7.Artethui(Ribuka)
8.Thivailen No.1
9.Bed cover.Bed sheet No.4 a chunglam chang loi ding.
10.Rikob-4…………………………………………….Kombol 2 ka a song thei.
11.Tulabori-No.1
12.Rihmui-1…………………………………………..Plastic reck 1 ka.
13.Fahrel-1…………………………………………….Shoe reck 1 ka
14.Tuium-10……………………………………………Dinning st tui inna glass 12 ka a song thei.
15.Lemton-2
16.Puantham thehraw.
A hnuaiahei hi Moipa a thei chun a loi buatsai ve ding. Moinu chun a song loi ding:
1.Khum-double
2.Puan tha nih puan silding.

BUNG 9 NA
Nupui pasal inmak inthen thu:
Darlong hnam ziadan in nupui-pasal inmak/in then hi kong 2 ka then a chang. Mahei chu:
Kong 1 na-1.Ralinma
2.Thi hnung inma.
Kong 2 na-1.Thihnung uire
2.Inba uire
3.Puitling uire.
1.Ralinma:
Innei nemnghetna donghma a, inrel sung hom, a ruk hom a chang thei, sungin an phuang ta nghal, ma hun sunga inmak in then hi Ralinma a chang.
A rel dan-
Nunghak/Nupang tlingtling, tlangval/ipa tlingtlongin an rai tir a/nai an von tir a, a mak chun maktha Rs. 500/- ka nunghak lakah a chawi ding. Chun nai a hong piang a hring damin a om chun faruang a nu lakah Rs.1000x3=rs 3000/- ka a pa in a chawi ding. Faruang a chawi awi naw chun nai chu a nu ta chang a ti. Nai chu a nu/a pu hnama kai ati. Nai sung a, a om lai a ipa imak a chang chun, nai chu a nu ta.Sunga a om lai a a nu imak a chang chun, nai chu a pa ta. Faruang om naw ni. Changrochu, an roi awm dan/a thu awm dan enin mihma a siatpui ruang ipa in Rs. 2000/- ka nupang lakah relbawlna in chawi a ti.
2.Thihnung in ma:-
Nupang a pasalin thinain a then a, ziadan angka ta ina kir inle a nei a, pasal inden ah a kir nawka, inremloina chi hrang hrang leiah nai inmaw, a pasal suapui hei inmaw ziadan angkan roi an rela maktha Rs. 500/- ka inchawi a an loi mak chun machu Thihnung inma a chang.
A rel dan:-
1.Nupang thehraw song zong zong kir rit a ti. Mabaka, a dam laia a pasalin a nupui puala dinga apek hei hom a tar it chang ati. Pasal hman phal chu kir naw ni.
2.Hnuklai nai a loi om chun a nu hniangah om a tia, a pasal suapui heiin faruang Rs.3x1000=3000/- ka chawiin nai chu la an ti. Faruang an chawi awi naw chun nai chu a nu ta. Changrochu, hnuklai changloi a puitling tak a loi/an loi chang chun faruang om thei tan aw ni. Roireltu heiin an ti a a man/an manin om ding an tina pai ah om thei an ti. Inchuluina om thei naw ni.
3.Nai von pum a an imak a chang chu, nai chu a nu ta. Nupang I mak a chang chun nai chu a pa ta. Faruang om naw ni.
4.Nupang imak a chang chun maktha Rs.500/- ka chawi a, a mak ding. Hmanpui-Hmantang a khir rit ding. Hnuklai a om chun faruang Rs.1000x3=3000/- ka chawiin a pa suapui heiin la an ti. Changrochu, an loi chawi awi naw chun nai chu a nu ta chang ati.
5.I ang angka nupui pasal inmakin-thenna om homsiala hnuklai nai a nu lak atangin a pa homin, midang homin, ningthik homin, lungdam homin inchului/laklui/hnawlui thei chang naw ni. Machu an loi thaw chun hnam dan bawsiat lei Rs.300/- ka VC/Hnam lakah an chawi ding.
6.Nai vonpuma nupang imak achang chun, nai chu anu ta. Faruang chawi ngai naw ni. Changrochu, a pasal boiral tak nai diktak achang nih changloi roireltu heiin rel anti a, a pasal suapui heiin anlak ding nih dingloi relfel an ti.
7.Kirinlena a nei zoi apasal inah avakir nawk hin tunhma pasal ina a loi om thin angka i om a inngai changati. Hnung apasal ina inthoka asan diktak inhawi loia ta inah aloi kalchun imoh asan apasal suapui heiin VC/Palai(karami) hmangin inzawtna nei thei anti. A thu omdan angka paiin roireltu heiin rel an ti.
Kong 2 na(Uire kutsam)-1)Thihnung uire
Nupangin pasal thina in a then a, a pa hei/a ta hei inah kirinlena a nei hma in pasal dang a loi nei chun machu ‘Thihnung Uire’ a chang. Thihnung uire hi nupang chung chaia om thin a chang. Ipa chungah thihnung uire a boi.
A rel dan:-
a.Nupangin roireltu/VC lakah thihnung Uire lei Rs.100/-ka chawi a ti.
b.A thitak pasal hman phal(Hmanpuika) khir rit a ti.Chun a theraw sawng chan a ti.
2) Inba uire:-
Ipa in nupui neimaika nupang dang khing nei hom khing neiloi hom aching thei, a va om suala/ava puang a changrochu dan angka inmakna chia omloia/inlua chia omlem loi a tu tu hom inremzai an loi rel thiam naw chun, ma ipa chun a nupui chu a ”Inba Uire” khal a chang.
Chunkaden chun, nupang hom pasal neimaika midang ipa khing nei hom khing nei loi hom a chang thei, ava om sual a/ava puang a, changrochu, dan angka inmakna chia om loia/inlua chia lem om loi a, tu tu hom hnunga inremzai aloi relthiam naw chun, machu nupang chun a pasal chu a”Inba Uire”khal a chang.
Ipa inba uire nih(Khing nei ve ve):
Ipaiin nupui nei maika pasal nei nupang ava buai pui chun anupui nih ata hei chang dan ding:
a)A nupui chu ta inah a kir ding.
b)Tah ina akir leiin inma ti thei la chang nawni, thehraw um hai hom kongkar relfel achanghmaka chu lasuak thei chang naw ni.
c)Ta inah roirelpu hei roirel ding a koi ding (Farfazuar Nupui pasal thu a chang leiin).
d)Dawngte palai hmangin VC in a pasal ibuaipui nupang hniangah mi pasal sut lei ‘Voksun’ Rs.1000/-ka inchawi an ti. Reltu heiin fa anti (Tian a chun nurual pung khawmin thiil an loi tho thin, a tun chun nurual inzawm khawm dan hom ei hawi chiang tak naw leiin a hlutna nih a sinna hom ngaitha in a om ta).
e)A ibuaipui nupang pasal laka a va buai pui ipa in Ret lei Rs.1000/-ka chawi a ti.
f)Mazoichun, ipa chu, ahlui moh, atharmoh alua ding? ti a inzawt na om ding. Inrem zai an loi relnawk thiama, ahluipu nai/ahluipu den akua chun ipai akal dan pangaiin kal ati. A tharpu alua chun anupui chu ama nghal achang. Chunka chu aloi changchun, Puitling Uire dan a rel ding.
Nupang Inba Uire(Khing nei v eve)-
Nupangin pasal neimaika, mi pasal dang rek an va buai chun/an va puang chun, ma nupang chun pasal chu a ‘Inba uire khal a chang. Ma nupang ta hei chang dan ding:
a.Nupang chu a ta heiin an koi ding. Changrochu, inma ti thei la chang no ni.
b.A pasal hluiin apsal thar chu VC relbawlna hnuaia dawngte palai hmangin Ret Lei. Rs.1000/-ka inchawi a ti.
c.A pasal thar chu, a hlui moh, a thar moh a luading/a kua ding? Ti a inzawtna om ding. Inremzai an loi relnawk thiam a, a hluipu rek den an inkua chun ipai kaldal pangaiin thil zong zong kal rit a ti. Changrochu, a tharpu rek an inkua chun ‘Puitling Uire” dan a rel ding.
3.Khing nei ni nei loi (Ipa inba uire)
Nupui neimaikan, nunghak dang (tlingtlong/pasal nei loi) rek an va buai chun/an va puang chun, a roirel dan ding:
a.A nupui tai nah a kir ding. Changrochu, inma ti thei la chang no ni.
b.Ta inah VC roireltu roirel ding koi ding(Far fazuar, nupui-pasal thu aching leiin).
c.Dawngte palai hmanga VC inrelbawlna hnuai a, a buaipui nunghak mi pasal sut tum lei ‘Voksun’ Rs.1000/- inchawi an ti.
d. A pasal chu, a hlui moh, a thar moh a luading/a kua ding? Ti a inzawtna om ding. Inremzai an loi relnawk thiam a, a hluipu rek den an inkua chun ipai kaldal pangaiin thil zong zong kal rit a ti.
e.Nupui hlui nai a kua chun a thar pu chu a ma nghal a chang. A tharpu lakah ‘maktha’ Rs.500/- ka chawi a ti. Chun, hur ham lei a, mihma a changna a siat leia Rs.2000/- ka chawisa a ti. Naivon luading nih dingloi inzawt ve a ti.
f.A tharpu a kua chun, a hluipu chu a ma nghal a chang. Chunkachu a loi chang chun, Nupui-pasal inthen dan nih puitling uire dan a rel ding.
g.Ma dinghmuna hin ‘Ret lei’ om thein aw ni. A sanchu, an selpu ding pasal nei a chang naw leiin.
4.Khing nei ni neiloi (Nupang inba uire)
Pasal neimaikan, tlangval dang (tlingtlong/nupui nei loi) rek an va buai chun/an va puang chun, a roirel dan ding:
a.Nupang chu nta heiin an koi ding. Changrochu, inma ti la chang thei no ni.
b.Ta inah VC roirel a koi ding.
c.Dawngte palia hmangin VC inrelbawlna hnuai a, ava buaipui tlangval chu mi nupui sut tum, indawng chen tiin ‘Ret Lei’ Rs. 1000/- ka inchawi an ti.
d.Tlangval chu, lua ding maw, lua loi ding maw? Ti a inzawt ding. Inlua chuang lem loi a an inthena/an inmak a, inremzai an rel thiam naw chun, kaldan pangaiin ipai thil kal rit a ti. Roirai hom inzoi/a chat ti a hawi ding. Changrochu, an loi inlua chun, nupui/pasal innei dan/inmak-inthen dan/puitling uire dan in a thu om dan angka rel ding.
e.Ma hmuna hin ‘Voksun’ om thein naw ni, asan chu, an sial pu ding nupui nei a chang naw leiin.
5.Inba uire leia inmak inthen(Nupang Inba Uire a chang chun)-
Nupangin pasal neimaika ipa rek a an va buaia, an va puang a, changrochu, an inlua chuang naw a, a pasal hlui nai pan a tum a, a pasalin a loi pawm awi tak naw chun a nupangin ipa hman phal khir a ti. Maktha om naw ni. Nai an loi nei chun ipa ta. Hnuklai chu ipa in faruang a chawi ding. A chawi naw chun a nu ta. Changrochu, nai puitling an om chun an maniin an awina tiang pai om thei an ti, inchului thei chang naw ni.
Ipa inba Uire a chang chun-
Ipa in nupui neimaika nupang dang rek a an va buaia, an va puang a, changrochu, an inlua chuang naw a, a nupui hlui nai pan a tum a, a nupui in a loi pawm awi tak naw chun ‘Maktha Rs.500/- ka pe in a pasal chu a mak ding. Hman phal rochu tang a ti. Faruang om naw ni, nai chu a nupang ta. Changrochu, nai puitling an om chun an maniin an awina tiang pai om thei an ti, inchului thei chang naw ni. Nupangin a thehraw song chan ati.
6.Puithling uire:-
Ipa in nupui neimaika nupang dang khing nei hom neiloi hom a chang thei, an puang a ziadan angka nupui-hlui ma in a tharpu a lua chun, ma ipa chun a nupui chu a “Puitling Uire” khal a chang. Chunkaden chun, nupangin pasal nei maika ipa dang khing nei hom khing nei loi hom a chang thei, an puang a ziadan angka a pasal hlui ma in a thar pu lua chun, a ma nupang chun a pasal chu a “Puitling Uire” khal a chang.
A Reldan:
Ikapai puitling uire hom inba uire dan/nupui pasal inmak in then dan a rel ding;
Voksun-Rs. 1000/-(Sangak).
Ret Lei-Rs.1000/-(Sangka).
7.Ruika inremloi:
Ruaika I I thu a inhawi thiam loi lei a nupang chu a pa/a tahei inah a rot a, dan angkan fnih suapui heiin an va koi a, hong kal awi loi, palai an tir hom a hong kal awi chuang loi, an kar insat a relfel awi chuang loi, ulian an koi a, an ngaitua pui a, Ni tarpu hei ni chungah an nuar chang a ti; tiana an thaw thin angkan buthleng thutpha chawina fak siam roh, an ti pek a, a pom a, rem ti a, a nupang hei tiang hei mangka ta inremna siam ding thu an va hril a, an loi pom thiam chun inseam rem nawk an ti. Changrochu, nupang tiang heiin an loi pom naw chun, ipa in nupang dang nei khal hom sia, a ne uire tiin insel thein aw ni. Nupang in a pasal in nupang dang anei hma in ipa rek buaina an nei chun, pasal uire dan a I rel chang ati. Ipa homin anupui ngaisak loin a koi awi naw chun, a chunga angka dena I rel chang a ti.
8.Moinu nih tarpi roi insem aw ding:
An nai, sorkar a inthoklai vu, nupui a nei a, nai hom nei a, natna in maw, vanduaina hrang hrang in maw thinain a loi then chun, sorkar atanga a nupui(Moinu) in a hmu zong zong ha mangka hin insem an ti. A moinu, a naihei nih a Tarpi nu, an reng kan inzat bak kan insem thin an ti. Chun, family pension hom mangka denin insem thin an ti. An omna khua a VC in enpui thin a ti a, relpui thin a ti. Sorkara homah mangka thoin an tho thin. Changrochu, ‘Die-in harness’ in hna a thok chun, a hlaw chu insempui tan aw ni.
9.Thawktu:
I) Ipa thoktu(Sorkar), a nupui a mak chun, VC in an inmakna san tha vaikan en pui siala, koihran homin buai loi a, inma loi a, inremna siam dingin VC in en pui thin ri se. Ipai inrem a awi naw chun, a hlaw a thlatin ariza ah sawminthum ka(30%) a I mak tak nupui a pek ding. Hnam/Vc in ma ziadan angka hin maw phur thin rise.
II) Nupang thoktu homin, a pasal thokna nei loi a mak chun, a chunga angka denin, rel chang thin rise. Inremna siam thei a chang naw a, a pasali inrem awi loi, a chang chun a nupui hlaw insem pui thein aw ni.
Ma hi siam tha a chang a, 30% ti ha 40 of basic pay ti chang ta a ti.
BUNG 10 NA
1.Koilem/Kir inle:
a.Ipa in nupui thina in a then a, ziadan famkimna dingin a pahei/a ta hei in a van lawikir nawk hi, “nupang kirinle’ an ti. Ma dan hi tian a inthoka ei ihmang, atun hom ei la hmang tir. Koilemna/Kirinlena tholoiin an loi awm a, roirelna a tlung chun, hnnam dan bbawsiat lei, Rs. 300/- ka reltu lakah an chawi ding. Koilem/kirinle roireltu/VC hawi ding suapui unai hei rek an insawn intlangin an koilem ding (Koilemna hi an mani rem inching dan en in kumka, sung a an koilem ding). Kirinle thaw loi a miin pasal a nei chun ‘Thihnung uire’ dan a rel ding.
b. Luang inkua:-
Nupang kirinle a thaw zoi a an naihei reka om, beidongna maw, harsatna leiin maw, pasal dang loi khal siala, changrochu, ma a pasal rek chun a san tamka lei hom a chang thei, an inmak, a nai heiin an pu hnianga kin nu chu inriang kin hmu, maleia chun kin nu chu a hmunin ompui nawk kin ti, tiin an nu chu ompui thiam an ti. Machu, luang inkua an ti. Changrochu, Luang inkua ruang Rs.50/- ka a nai hei chun an pu lakah chawi an ti, VC relbawlna in.
2.indeltha ( Tarpi tarpu hneng la):
Ipa in a nupui thina in a thena, ziadan famkimna dingin Tarpi-Tarpu hneng lain entirna in tiana chun ‘Zuput’ an loi nei thin. A tun chun chartui inhoina maw, bu tlengka nekhoina maw an nei thin. Machu, Indeltha an ti(Indeltha hi ipa chung chaia om thiam a chang). Chungkata ziadan zawm famkim hmain ipa in nupui dang a loi nei chun Tarpi-Tarpu heiin insel thiam an ti. Roirelna a thlung chun, ma ipa chu Hmusit lei Rs. 200/ ka a Tarpi-Tarpu hei lakah chawi a ti. Miin thaw loin an loi awm a roirelna a tlung chun, hnam dan bawsiat lei Rs. 300/- ka VC lakah chawi a ti. Tarpi-Tarpu hmusit lei Rs.200/- ka rek.
3.Fahra/invai-
Mitung miruang a chang hmain, nai nu nih pa in an thi khal chun, ma nai chu ‘Fahra/Invai a chang. Suapui unai hnai hei chemin Fahra/Invai nai chu an som dawl ding. Changrochu, suapui unai hei chemin harsatna chi hrang hrang leiah an loi somdawl thiam naw chun, VC relbawlna hnuaia a ral dap a suapui heiin maw, midang homin maw, somdawl dingin an inhlan thei.
4.mak thirin thoi:
Nupui pasal inmak inthen an tong a, VC relbawlna sung a ipai an inzoitir a, ma hnung hom a ningthik inlakin a mal mal a, thildang dang chung a, a ral zoitak a ria inthoi a, roi inkaitir/in omtir tum a, an insel thin hi, ‘Mak thirin thoi’ an ti. A tuna dan thar siamna hin ‘Mak thirin thoi’ hi inboi a chang. Miin in an insel homin roirai kaithei tan aw ni.
5.Inthok nai (adopted child):
Naisal nun’paka ruaika an nai tak dinga ruatin midang nai an thok lian chun ma nai chu, ‘Inthok nai’ a chang. A lapu/an thokpu hei pain an lakna hei hniangah inthokin an lakna lekha an nei le ding. Ma dungzuiin VC relbawlna hnuaia thil ipai an remruat ding. An thokpuhei chu a nu, a pa chang an ti a, an hnamah kai/lut nghal ati.
6.Fahla (Mak chunga inghat):
Naipa nei loi(Naipa anei homin aring ding chang loi) nai nupang chai ring thei ding a nei, suapui unai nei hom, nei loi hom a chang thei, a nainu pasalin Tarpi-Tarpu a chawm hi ‘Fahla’ a chang.
Chungkata thil omna ah mak nih Tarpu kara Vc hawipuiin thavaika/fel vaika lekhaziak om le ding. Suapui unai reka insawn intlangin Tarpu roi hom lua thei a ti. Tu homin hnial thein aw ni. Changrochu, Tarpu nih makpa chain thil I hman remruat thein aw ni. Suapui-unai inhawi loi a VC hom hril loi a an mani zen a an loi remruat chun a suapui unaiheiin insel thiam an ti. Suapui unaiheiin roi chu lua an ti. Tuhman insel thein aw ni.
7.Nupangin vanduaina leia pasal thina a then:
Nupangin nai nei loin vanduaina lei a, a pasal thina in a loi then chun, nupang thehraw song a chan ve in VC rebawlna hnuai a then chang a ti. A tul chun innei lai a nupang thehraw song list lekha ziak inlam chang a ti. Hman phal chu kir naw ni. Chun, innei lai a lawmhman an I dong hom a chan ve denin then chang a ti. Changrochu, nai nei hnung a ring thei ding hring dam a om an om chun an nai hei intodelna dinga ingaiin nupang thehraw song kir naw ni. Hman phal hom kir naw ni.
8.sawn nai:
Inlua loin nupangin ipa lakah nai a nei chun, machu ‘Sawn nai’ a chang. Changrochu, pasal boiin nupangin nai a von the noh. Maleiachun, VC roireltu koiin a pasal tumoh a phuang le ding. VC a loi koi awi naw chun, a roirai VC in an kuta la thei an ti. Reltu a koi awi naw leiah/a sin ding thaw naw lei a, hnam dan bawsiat lei Rs.300/- ka VC lakah chawi a ti. Roireltu in tumoh a pa a phuang hmaka rep thei an ti/roirelna insang kal thei a ti.
9.Ruaika insual inkhal;
A.A san tamka a awm thei, a awm naw thei, inrem loi lei a ruaika insual inkhal chu lei a kai naw. Changrochu, inthuk invuak a loi om pala, a pa/ta hei inah arot chun/a kal chun, thisen suak maw enkol tul maw a loi chang chun, a pa hei/ a ta heiin an insel thei. Ka chu a loi chang chun, inthuk invuak dan a rel ding, inma hom loi chang naw rise.
B.Ritla invaiin mi in mi loi an va lut a, ma homa a la va hum vu chun, a in neipuin an sel thei, ningthika mi in mi loi lutkhum ruang hmusit lei Rs. 200/- ka a va I lutkhumpu lakah VC relbawlna in chawi a ti.
10.ruaika inthik thu:
Ruaika kar a a san tamka lei a inthikna a om thei, I hman roirai kai naw ni (In thik chungah roirai om thein aw ni).
11.Inmaka, roi insem dan:
Pasalin a nupui a san boi a, an inrem naw lei maiah a loi mak chun nawle nupui dang a nei khal chun an roi thil fen thei e fen theiloi e a nupui hlui rek inzatbak kan insem thin an ti. Changrochu, a nup[uiin a uire chun ihman roi thil huam naw ni. Tualsung VC in enpui thin rise.
12.Nupang nai von apasal thi tak:
Nupang a psal a loi thi a, mi la hawi loi a, nai von a loi chang chun a pasal ruak kungah a Tarpu maw a tarpi maw hniangah a rukin “nai kev awn” a thla chu ma zaka chu a chang ti a a hril ding. A I hril an om naw a, an ringhlel chun thi hnung uire dan a I rel chang a ti.
BUNG 11 NA
1.Inma renga inkop nawk:
Nunpaka/Ruaika a san tamka lei homin a chang thei, ziadan angkan roireltu in arel a, thil ipai roirai an inzoi rit a, inthen chiangbal hi, inba a chang (Ruaika an inmak hnung chun nunpaka ruai ka an chang tak naw a, mi dang dang an chang ta).
Chungkata ruaika chiangbalka in then hnung/inma hnung tak an loi inrem thiam nawk a, an loi innei/ an loi in kop nawk a chang chun, VC roireltu koiin relbawl ding.
A rel dan ding:
2.Tu tu hom khing dang nei loi ve ve(Nupang imak a loi chang chun):-
An inmak laia nupang imak a loi chang chun, ruaika tu tu hom khing pui dang/tang dang inkua loi a, an mani inseam remin an loi inkop nawk a chang chun-
a.A tharin rikal insen hman ipa in a phal ding.
b.Inma reng a inkpo nawk an chang leiin inkan kana insiamrem hom chang siala, intlun an chang naw.
c.Faruang, maktha kir naw ni, I pai a pangaiin kal a ti.
Ipa imak aloi chang chun-
a.Ipain a tharin hman phal ngai naw ni, changrochu, hman sunzom ding a loi om chun sunzom a ti.
b.Inma reng a inkop nawk an chang leiin inkan kana insiamrem hom chang siala intlun an chang naw.
c.Faruang, maktha kir naw ni, ipai a pangaiin kal a ti.
3.Khing dang nei hnung a inkop nawk(Uire chang loi):-
Ipa hom, nupang hom, khatka khawk khawkin khing dang an va nei a, a san tamka leiin inmak in thenin an va om nawk a, an hong kir a, an loi hong inkop nawk a chang chun-
a.Nu nih Pa/Ta/Suapui unai/Ulian hei siamrem in an inkpo nawk chun I pain a tharin rikal insen hman a phal ding.
b.Changrochu, chungkata insiamremna om chuang loi a, an mani a inpan an loi chang chun, intlun dan a rel bawl ding, ipa I mak hom nupang imak hom changsiala. Changrochu, hman chu rikal insen hman ipa in a thara a phal ding. Thu nih hla zong zong VC relbalna sung a thaw ding. Thehraw um hai hom dan pangai angkan kal rit a ti.
BUNG 12 NA
1.Mihriam inru (Kidnapping):-Imochang thil inru chang loi a, manmasi/mihriam a ma hawi naw kar a ithui maw, ilem maw, thaka inthakboi maw a chang thei, chungkata thil roirai a loi om chun machu, “Mihriam inru” a chang. Roi neipu in a thu an tlung naw homin VC in a thu a kuta la thiam a ti.
A rel dan
a.Mihriam inru ti a hawi chiang a chang chun, an rupu in mihriam inru lei Rs.500/- ka roi neipu lakah chawi a ti.
b.A roi om dan, a thu om dan zirin, a tawi thei, a sei thei, changrochu a sawt chem. a ni 30 ka sung a, a zong suak ding VC relbawlna sunga, a loi hong thuisuak thei riai naw chun roireltu heiin sorkar inhlan dingin hnam hrilin/hnam phalna la in a roi neipu a thu pe khir thei an ti.
2.Reltu nih hnam ziadan kalpial:-Mi in I I thubuai hla buai loi nei homsia, Darlong hnam ziadan in VC ah/hnam ah a rel ding. Hnam ziadan kalpialin sorkar ah/hmundang ah, roirelna an lut chun hnam dan bawsia chang a ti. Hnam dan bawsiat lei Rs. 300/- ka reltu lakah chawi a ti. Chun, a thubuai lakhir a ti.
3.Vanthlang chunga thilthaw sual:-Tu tu hom changsia, I I thu nih hla chungah, khua mipui vantlang diarha kai a loi chang chun, khuain a roi rel an ti. Khua lei Rs. 300/- ka inchawi an ti. Chun tongkam neiin lekha siam an ti a, machu a la loi bawsiat vu nai a chang chun, khua in hnam phalna la in sorkar ah inhlan thei an ti.
4.VC roireltu rel dik loi:-
I I thubuai hlabuai chungah, tu tu chung homa a chang thei, VC/roireltu heiin a loi rel inthial a chang chun, machu ‘Roireldik loi’ a chang. Chungka thil a loi om chun, mi in hnam ulian hniangah appeal thaw thei an ti. Dan angka roirel fee chawiin. A roi neipu lung tlukloi angka roi rel dikloi/a loi chang hrim chun roi neipu I chawi zong zong khir rit a ti. Mabaka, VC roireltu heiin hnam lakah roirel dikloi lei Rs. 400/- ka chawi an ti (an zawn ding). Roirel tha tul a loi chang chun hnamin rel ta a ti a, a thluk dan pai chu final ti chang a ti.
Hnam ulian sengsoi chu, VC in a tum rit ding a chang a ti. Changrochu, roirel dikloi chang lem loi a, lunthluk loi mai, a loi chang chun, hnam ulian sengsoi chu, ma roi neipuin a tum rit ding, chun hnam lakah lei Rs. 400/- ka chawi ding chang a ti.
5.Khel intum:-
I I thu a, tu tu chung hom ah, mi in a changloi/a thawloi/ ati loi chung ah an changtir, thawtir/ti tir chun, machu khel intum a chang .
Chungkata thil a loi om chun, insel thei a chang. Roirelna a tul chun an thumpu in, a intumpu lakah khel intum lei Rs. 200/- ka chawi a ti.
BUNG 13 NA
(Om thiam loi hur ham thu)
1.Nupang inzuar:-
Hmuding beisei nei a, poisa hom/thildang hom a chang thei, nupang om thiam loi, inzuar a chang ti hawi chiang a chang chun, a thu an tlung om naw homsia VC in an kutah la thei an ti. Ma nupang inzuar chun, ‘Inzuar lei Rs. 400/- ka reltu lakah chawi a ti. Ipa hom hnuaminomna ah a om ve ti hawi a chang chun, Hnuaminom lei Rs. 200/- ka reltu hei lakah chawi ve a ti.
2.Nupang tang tawn:-
Ipa in nupang rihnu kut pha in a them hi nupang tang tawn a chang. Nupangin a huat chun an sel thei. Nupang tang tawn pu ipain ma nupang lakah chun hmusit lei Rs. 200/- ka Vc relbawlna in a chawi ding. Khatka chungla an loi chang chun a lu din tianga chawi an ti.
3.nupang inrim:-
Ipa in nupang a zal laiiin, a in Karin, a ompui tum a, a va pan a, a vac hang hin hlawtling e, a hlawtling naw e, machu ‘Nupang inrim’ a chang. Nupangin a huat chun an sel thei. A van rimpu ipa in ma nupang lakah chun hmusit lei Rs. 200/- ka chawi a ti. Mi khatka chunglam an loi chang chun an lu din tianga a, chawi an ti.
4.Nupang zawm:-
Nupangin a hawi mai sung a, ipa in kong hrang hrang hmang a ompui a tum hin a hlawtling e a hlawtling naw e, machu, nupang zawm a chang. Nupangin a huat chun an sel thei. A va zawmpu ipa in nupang lakah chun hmusit lei Rs. 200/- ka chawi a ti. Mi khatka chunglam an loi chang chun an lu din tianga a, chawi an ti.
5.Nupang sual (Hnuamhen):-
a. Zokdan lampui boi hnunga a awi loi chunga ipain nupang a ompui hin, a hlawtling e a hlawtling naw e, machu “Nupang sual” a chang. Nupangin a huat chun ansel thei. A va sual pu ipa in ma nupang lakah chun “Nupang sual” lei Rs. 500/- ka VC relbawlna hnuaia a chawi ding. Mi khatka chunglam an loi chang chun an lu din tianga a, chawi an ti.
b. Ma nupang chun natna a loi tuarpui pha a, in enkol tul a loi chang chun seng zong zong a tum rit ding. Thifam a loi tong dek chun roirai inzoina Rs. 10,000 ka an chawi ding.
6.Nupang lemboi:-
Ipa in kong hrang hrang in lungvar an tlak a, hlaw maw, lawm hman maw, poisa maw, thildang hom a chang thei, hmuding beisei inneia/innei tir a, a nupui ding/mi nupui ding ti hom a chang thei, chjangrochu, ipa in a ti angka changloi ati loi angka nupang chung a sin a thaw/thil a thaw hi “Nupang lemboi” a chang. Nupangin a awi chun ansel thei. Ma lemboi ipa in a ilemboi nupang lakah lemboi lei Rs. 500/- ka VC relbawlna in chawi a ti. Chun sengsoi thil a loi om chun seng zong zong chu tum rit a ti. Khatka chung lam an chang chun sengsoi chu an zawn ding. Changrochu lei chu an lu din tianga an chawi ding.
Nupui angka a loi ihmang hnung (a ompui) a loi chang chun a thu omdan enin nupui pasal innei dan/nupui pasal inthen dan/ Ralinmak dan/Nu nih pa dit puiloi dan a rel ding.
7.Hnuamin om (Ipa/Nupang):-
a.Ruaika chang nghal loi a, nupang e, ipa e, khing nei e nei loi e, inluading lem chang loi a midang dang ipa nih nupang inpawl hi hnuamin om a chang. Chungka roirai a loi om chun roirel ding a intlung an om naw homin Vc in a thu, an kutah la thei an ti. Hnuamin om lei Rs. 200/- ka VC lakah an inhni hni in chawi an ti.
b.Chungkata omsual inpuang dingin mi khatka chunglam an chang ding. A nupui in maw, a pasal in maw khatka zawk zawkin midang reka omsual an hmu chun shakhi dang an gnai naw.
c.Hawichiangna dik (Mithmulsun) loi chang naw homsia vantlang mit kengloi khop thil a loi chang tak chun Vc in hrilhal thei an ti. Tong tiam hom neipui thiam an ti.
8.Nai inthulruk:-
Nunpa chang loia/Ruaika chang loia nupang nih ipa hnuaminom lei a lunginrual hom lunginrual loi hom a chang thei, nupang nai von an pai chun, machu “Nai inthulruk” a chang.
Lunginruala an ithulruk a chang chun an inhni hni in nai inthulruk lei Rs. 200/- ka den lei chawi bel sap an ti.
9.Nai pai:-
Darlong hnam pumpui hi kristian ei chang. Nupang nai von pai hi koihran dan homin/hnam dan homin ei phal naw. A sanchu, mi nunna inboi a chang. Ma leia chun, mi in nai a pai a roirelna a tlung chun, nai paipu in nai pai lei Rs. 200/- ka Vc roireltu lakah chawi a ti. Lunginrualpui midang an om chun an lu din tianga chawi an ti.
Changrochu, pai tul reng, Doctor recommendation a loi chang chun, I hman roirai om thei naw ni.
BUNG 14 NA-
1.Roi insem thu/Roi sem thu:
a. Roi neipu chu a roi thil nei zong zong chunga chun thu neipu a chang. Maleiachun a dam lain te fanai maw/mak fate maw/suapui unai maw semding a, a ngai chu a sem thei. Tuhmanin, ihman ti thei naw ni. Changrochu buaina/harsatna/nuarvuina a om thei loina dingin suapui unai hei rek a, insawn inthlang a remruat ding. Tul a hoi a chang chun, VC in hawi tir a ti.
b. Roi neipu in a dam lain ipai ziadan angka hawipuitu/suapui unai om a fel vaika ti thlukna a nei(A thi hnung a dingin) a loi siam a om chun a thi hnungin dong ati. Tuhmanin inchupui thei naw ni.
2.Roi lua dan/Roi inlua dan:
Darlong hnam ziadan kalhmangin roilua pu chu ipa a chang. Nupang chu far-fazuar, mi ta an chang.
Roithil hi imo?
Tangka, sum ni puan, Burbel um hai, hmun nih hma, in nih loi, Rihuan rikap, Tui nih ram hei zong zong hi roithil an chang.
Tu hei maw roithil lua pu an chang thei?
  1. Roilua ti hin a roi neipu damlaiin tuhmanin an lua thei naw, a roinei put hi hnung a chang ding chai a chang. Maleiachun, roi neipu in a dam lai a roiluapu ding a, a ruat chu roiluapu dik an chang.
  2. b. Fahla-a roilua:
Fahla leia roi inlua Darlong hnam ziadan phal a chang. Changrochu, mak nih Tarpu kara kongkar om danding thu thihnung ari dingin suapui-unai/Vc reltu hei insawn-inthlangin remruatna tha siamin Fahla leiin roi inlua thiam an ti, lekha inziain fel vaikan an siam ding. Fahla tina chu bung 10:6 a han en roh.
c)Inthok nai roi lua(Ipa):
Miin suapui-unai nei hom, nei loi hom, a chang thei, inthok nai-Ipa a loi vul a roi lua dingin ati chun roi luapu a chang thei. Changrochu, buaina/harsatna/nuar vuina a om thei loina dingin suapui-unai/VC roireltu hei rek insawn-inthlang a thil ipai remruat ding. Inthok nai nupang a chang chun roi lua thei naw ni(semin a sem thei).
d) Naipa chu roi lua pu:
Sente mai mawng an chang lai a pa ithi khal nai, nuin a vaipui a chang chun, tuhmanin an pa roi lua pek thei naw ni. An loi insem dar hom changsia a hong puithling hnungin insel thiam a ti VC relbawlna in hrang nei dan remruat an ti.(Nupang chang loi a ipa a chang chun). Mahi tiana roi lua dan a chang.
Atun chunmangka hin chang a ti. Thi hnung a roi lua-pu:
Roi neipu in a dam lai a roi luapu ding aruat loi a, a loi thi chun, a nupui nih a naihei(Nupang nih Ipa) inzat tiang kan insem an ti. Changrochu, a pasal neitak nainu chun changhrang nein aw ni. Suapui unaiheiin hong inchupui thei naw ni. Tu hmanin soisel thei naw ni. Roilua chung chang thu-ah buaina a thlung chun, VC roireltu heiin siam thiam an ti. Changrochu, roilua buai leia lei pui lei te om thei naw ni. Roiluapu chu ipa a chang. Mabak hom a, roi luapuiin roi a lua hnung chun, roi neipu hmuding om, pekding om, rulding om intlanding om, a loi om chun ikapai roiluapu mawphurna chang a ti.
BUNG 15 NA
1.Ran Vulin mi a inhliamtir(selawi/sehrat)
2.Ui I ei/inhliamtir
3.Meng I ei/meng inhliamtir
4.Ran vulin mi ran vul a in hliamtir (selawi/sehrat)
5.Ramva ui ar that/thisen insua(selawi/sehrat)
6.Ran vulin mi thil a siat
7.Mi ram sunga thil insia
BUNG 16 NA
1.Insual-Inkhal
2.Insual
3.Roi dikloi/Inselna dikloi (Pheiribop nul)
4.Kangmei thu
5.sakongsa
6.Tualsung ziadan
7.Inpemsuak tu
8.Pungrum
9.Reltu champui hmusit
10.Pawl (Organisation0 hrang hrang thu
11.Mi in mi loi lut khum
12.Tui ni ram/Hmun hma/thei kung
13.Rukru
14.Rok (dacoity)
15.Tual invuak/Inthuk invuak
16.Udar inpe/inla
17.Hnam paithla
18.Sengoi thu
19.hnamkai
20.Hnam dang reka thu buai rel dan
21.Thubuai roi kai, rel ding ape loi
22.vanduai lusun hun a, hun hmang dan ding thu
BUNG 17 NA
1.Changinsual Accident)
2.Inthial tual that
BUNG 18 (Financial Rules)
Part-A:DHI dinga Financial Rules ni regulations
Part-B:VC dinga Financial Rules ni regulations,
BUNG 19 NA
Darlong hnam ziadan bu siamtha thei dan
BUNG 20 NA
1.Hnam puan rihming nih a hmangna hmun/ hun
2.Darlong hnam rimil Emblem)
3.Darlong hnam invawna thil (ornaments)
4.Darlong hnam tang rihming nih tangva in then dan.
BUNG 21 NA
Darlong hnam ziadan a hmantui rihna
BUNG 22 NA
1.Misual mi tha loi thu nih roirelna pom awi loi hremna (Punishment)
2.Darlong hnam roirel dan a huam loi.
BUNG 23 NA
BUNG 24 NA
BUNG 25 NA
BUNG 26 NA
INTHLANG ZIADAN:THUHMAHRUAI
1.Hnam hoitu inthlang (Election) dan
2.VC hoitu inthlang dinga ziadan.
Hnam /VC hoitu hei In tiamna-Intiamna form
Hnam Rimil (Emblem)