Monday 31 July 2017

DARLONG IN KRISTIANNA EI BUAIPUI DÂN:-

DARLONG IN KRISTIANNA EI BUAIPUI DÂN:-  by David Darlong (Khanchan)

Darlong kristianna hi a tlangpui chun kum 100 ka ei tlung mêk tâk achanga ma ki hong inzia ding ahi Darlong ding chai changloiin hmun tin nih ram tina ringpu iom kristianna rilmu tak la ngaitua veloi heiin Koihranna mai innghatna la nei ve hei ding hom achang sa. Mi tamka ngaituana chu inmak ti nih lungawiloina in a sip mai thei changhomsiala Pathian thu ne khîk hmu dâna ki hmu ve aw nih keima experience na ațangin hong tarlang ve mai ke ti. 

1. PAWL SAN:- Pathian thua ki nun a om nih omloi Bible in ani hril danin ki mimal nun,ki insûngkua nih ki koihran hi a kal tir mo tina tiang ngaituana nei zawkloiin ei inpawlhoina ( denomination ) maiin insual inkhal tlungpui pha hom eiin ngam zawk. Khovela om ei ichang te pawl hi a om ding rêng. Ei awina nih ei lunghnipna paia hin Pathian a neipu hawipum nih intawpui maiin ringomvaika om ding hrim chu achang.
1 Kor.3:4- Mi khatkan,"Kei chu Pawl a pawl", mi dangin,"Kei chu Apollos a pawl ke chang," nin la ti ari chu tîsa mi nin la chang achang naw bei? tiin ei hmu. Ma tak ațang hin ei hawi ding achu a pawlin om naw roi a ti nawa, inti naw roi ane ti zawk. "Intiluatna" hi tîsana mai achang ti hi achiang.
1 Kor 3:5 - 8 ari hi ei siar chun Koihran pawl tin hi rongbawlpu rît an chang. Lalpan mawphurna a ipek țiang ei changna hi ei hawi. A la ringloihei an ringtirpu ding ei chang. Aphunpu nawle a tui buakpu ei chang ding. A phunpu nih a tui buakpuhei chu ihom ei chang no țhangliana pepu chu Pathian achang.Ei sin angka paiin lawmhman chu hmu ve ve ei ti.
2. DRIVER PASSENGER ZONG:-
Krista hnianga mi țhuipu nih an hruaipu ding chu pawl tin hi ei chang. Changrochu eiin pawl lungril luatna ahin chung tiang thil thlir ta loiin hnuai thil hlîr ei thlîr țhin. Ei koihrana ei ințang thei nawa an lût ding naw chun a ram renga Pathian thu hril mo inzirtir mo ei awipui țhak no achang. Achang inte machu imo ti ta ei ti. Ei iawipu chu ki koihran mi changsiala, ki koihran hi inbawk siala chun koihran angka hin a lianpu chang un lang tina lungril mai achang naw mo. A awi awi pawla om rise Isua Krista phot an ringa sandampua an pom chun an tawk ti ngamna hi a om no achang.
Driver passenger zong a ta hang chai ihawia a poisa hmu ding chai thlira mi an țhung thiam ding nih dingloi ngaituana neiloi nih a chuanghei dinghmun reng thlirna neiloi angka mai.
Ei inpawlhoina hi ei suang luat leia mi pawl imochang leia inhmu țhialna a om achang chun loi va zawm tuma mani pawl tianga loi infuia titina loi neipui. Machu Pathian thu mo changa ti. Mi inremloi inremtirpu ding nih a sia siampuhei ding ei loi chang pak nghal chun tu tu pawl homin mani tianga inhruai kawina lungril a va om hin tisa thil achang naw mo?
Thilțha thaw dinga inkoihran mo ei chang awle pawl mai buaipui dinga ei om?
3.PATHIAN THU EI HMANG Ei NAW LEIIN KOIHRAN ( PAWL ) hin khua tlang nih hnam ân sia:-
Ei Biakin ei vawa, ei koihran ei vaw changrochu ei khuatlang nih Pathianin ani koina ei hnam hin rochu Pathian thu hmangin thil ipaia a vawphuak nih a siam ei tum no. A rihminga VC nih HNAM a inkaihruaina ei nei asinin ( practically ) mahei hi suang tlak nih hmang tlaka a dinghmun a om no. Imo asan ei chun ei Pawl hnekin ei hmu hnuai ihmanin ei ngaino tina mai achang. A thua te a lian a siina a rochun in koihranna a ei bîk rît. Koihrana inbiloiin Pathian thu Krista a bi zawk ei la chun ipai hi adik nih systematic in thil ipai hi atluangintlam ding. Ei koihran Pawl tina hruaituhei kum 10 ka tia voika tak hman an inhmu thei nawa ani țhung thei no. An pawl țianga duty an nei luat leiin. Aw a hei poi em ve. I Bible thu mo ei izir tâk!! Pathian chaiin a omzia hi chu hawi chiang a ti.
4. INȚHENNA INZIRTIR:- Pathian thu ei zir ei ti lai hin ințhenna ngot hi ei inzirtir chang lam ni inlai a om achang. Ei Baptisma thu, Lalpa Ruai thu, Doctrine, Koihran dân ngot hei hi thuamthil ( weapons ) in ei hmang. Ma hei hin ihman intungdingna a om no ințhenna chai a om zawk. Mahei hmang hin ințhenna lungril indangna chai hi ân lian tir zawk. Bible mangka hei hi a buaipui no. Eini rochun buaipui chem dingin eiin ngai. Ki pawl chu ki pawl , ki omna chu ki omna hrawi ei la ti țhin. Pathian ditsalamin ni om nih omloi reng ngaituana ri nei zawk ta no. Adik ringom nih dik vaika hin ei koihran hmangin Lalpa rong hi ei bawl ding rêng achang. Hmunka buka om thiam hom ei chang hrim no. Changrochu ei thupui chu Pathian thu hi ințlang fe ka nih inza feka ei hmang ding achang. Koihran ari a tawp rak loi ding.
Ei koihran țiang sannain inkaihruaina thu, history nih thu dang dang tamka ei hril țhin.
1 Timotheia 1:3 - 4 Thephûng nih nih chî nih kuang mong neiloi insût ngaisak naw rise. Mahei chun Pathian ringna a intungdingna ne pe hnekin inhnial buaina a siam zawk țhin.
Tita 1:13 &14 Ma thu inhawitirna hi adik. Maleiachun, ringna dik an nei theina dingin, nansafekan anni chu hrihal ro.Judah mihei thephûng mai, thutak kalkhal, manmasi thupêkhei chu ngaisak loina dingin.
Ma thu hei hi ei hawi chiang dek chun ei insûm ding nih inlaivaika rong ei bawl ding niang changa ti.
Ringna dik hi nei eila chun tamka tia hin koihran nih hnam homa hin olsamna a om ding.
Khongaitakan eiin kristianna nih eiin pawlhoina hi țhavaikan loi thlîr nawk rei Pathian thu enin. Abikin tunlai țhangthar........
Tamka ngaituana nih inziak ding chu a la om vawna ding chun maka mai hi chang rise.
Ke lawm.
Kên ziak sualna a om chu Pathian hnianga ngaidam kên hnîa chun a loi dikna lai a om chun Lalpa roiinpuina changsia mitin dinga malsawmna changrise.

Wednesday 5 July 2017

“In Laichina nun-in-khua (Live in relationship)”

“In Laichina nun-in-khua (Live in relationship)”
Jeremi Darlong
Mihriam hi Pathian thil siam zong zong hei laia danginlam taka chang kang ei chang rual rualin hen in-tawp chem hom ei chang, ring hnel na ding hmun hma reng aboi. Khawvela thil dam nunna nei nih chi inthla thei hei lai tak homa mihriam chu a danginlam. Ani chu chi inthla ding chun “inneina kawt” a lut kher an ngai, achang nochun, a chithlak/mihriam hong piang pu hei chunga chun intakna tamka a tlung rual rual in khawvel lak-lutna hom an hlaw no mai thei. Ma angkata thil hi inmak takan mihriam nih mihriam hei lai chai a ei hmuthiam, thil dang nunna nei hei zong zong laia tuhmanin ma angkata danginlam na chu an pu no, ani chu Sakei bak nei chang rise, tui finhriata nga pui chang rise nawle vanlai zawla leng thin Ri-mu hom chang rise.
“Inneina ngaidan” hi mihriam hei laia I hun chia a inthoka intan mo aloi chang chu ei hang sut phak no thei mai hom, changrochu, aloiin tan hun i i hom loi chang thin siala, thil khatka chiang vaika inlang chu, ma inneina ngaidan hi mihriam sakhaw rek inzawmna ril ruk tak anei thlat achang. Maleiachun, khawvela mihriam hrang hrangin ei sakhaw, ei nunphung en zelin inneina dan hom ei nei hoi. Achangin, inneina ei iti chu inkan mo hang hrilfia tang eiti?
Keima mimal ngaidan ve mai chun, sakhaw/tualsung/pawl hoina hnuaia nupang nih ipa(puitling) in hmunkan an nun-in-khua awina lei nih mophurna inpu in-tawm an awi leia inzawmna an I tungding chu a chang Inneina ei iti chu. Ma tina chu, “mophurna in-tawm” nih “sakhaw/tualsung/pawl hoina”, ma thil inhnika hi poimaw fe an chang. Achangin, ma thil inhnika loi hang awm ta no siala, ma angkata nun-in-khua na chu imo rihming inpu tir tang eiti?
Khawvel hi inrang fe kan an thleng tual tuala, a chuan pu mihriam hei hom chu eiin thleng ve a chang, ei nunphung an thleng, ei nek-fak an thleng, ei in sakhaw dan an thleng nih inthleng na tamka mihriam in ei thlung. Ma angkata inthlengna lei nih dungzui chun, mihriam in inneina hrui a inphiar chu lungril takan a ngaipoi ta no in an lang. Maleiachun, mihriam chun inneina hrui a in phiar loin nun-in-khua na lampui chu atul in hoi in a zui hom a tum ta nghal zawk. Ma angkata inhawi intawn in nih mophurna inpu loi a nupang nih ipa(puithling) in khawsak na chu a chang “In Laichina nun-in-khua”(Live in relationship) ei iti chu. Ma hmuna hin nupang nih ipa chu nupui-pasal angkan an awm, machu hun tawika ding hom a loi chang thei, hun sawtka lai hom a chang thei, changrochu, sakhaw/tualsung/pawl hei pomna chu a awm no, anmani in hoi intawn na bak mophurna chu tu chung homa in belin a awm no. An oi hun nih dan pai in ma nun-in-khua na chu an kalsan thei a chang.
Ei ti tak angkan, mangkata nun-in-khuana hi sakhaw/tualsung/pawl tuhmanin an pom naw. Chun, sakhaw/tualsung/pawl in an pom no ti phu leiin dan(bible a sual rek tekhin loi in) pu tiang a chang lemno. Ei rambung dan pui chun, zalenna chanpawl chu nupang ipa, tuhman thlei-thla loia ani in dong ei chang. Ma dan dungzui chun mangkata nun-in-khuana hi mihriam zalenna nih chanpawl huap na sunga a awm. Chun, zalenna nih mimal chanpawl thu ei hong ti ti a, ma ri hichun alan tawk nih dik tawk. Ma khela thil awm thei ni a thlung vu tak chu a chang zawk rel kai nih rel in tak. Entirna in, nupang nih ipa (puithling), inneina awmloia an nun-in-khua leiin an kara nai an piang ta a loi chang. Ma nai hong in piang chu dan angkan tu hnama maw kai ati, chi inthla pu ipa hnama mo awle a von pu nupang hnama? Ma chai changloiin, ma nai chun an piang pu ipa roithil nei hei chunga chun chanpawl a hni thei bei? Nawle mo, nun-in-khua pui pu nupang chun, a nun-in-khopui pu ipa nih a roi-thil nei hei chunga chun chanpawl annei thei bei? Ei tualsung a chun ma angkata thil hi ala thlung no mai thei, thlung no ni hom chu ti thei a chang lemno. Achangin, ma angkata roi hi rel dingin loi hang awm ta eila, Imo ei ngirhmun chang ati aw?
Achunga zawna hei chu ei thung hma in loi hang ngaitua rei, changrochu hnam/pawl/koihran dinghmuna ngira ngaitua loin, mihriam dinghmuna ngirin loi hang ngaitua zawk rei. Ei in mihriamna in ei hang ngaitua chun, ma angkata nai hong pianga awm chun an piangtir pu ipa roithil nei hei chunga chanpawl anei thei, a hnam rihming ro chu a awi apai an pu thei, a nupang hnam nawle a ipa hnam. Machai chu chang loin, a damna dingin sum nih puan, tangka hmanga chawmna hom an piantir pu ipa laka a chanpawl angkan a hni thei. Makhela chun, nun-in-khua pui pu nupang hom chun, a nun-in-khopui pu ipa nih a roi-thil nei hei chunga chun chanpawl anei thei. Mahi keima mimal ngaituana changloiin, ei rama roirelna in sang chem., Supreme court homa voi tamka a rel in thupek asua tak a chang.
Atun ei zawna dena a hong kir nawkin, ei in-relbawlna, ei hnam dan chun ma kawnga hin imo ati? Mahi ki hong ti na san chu, ei ni chu ei roirai kapai hei chu hnamdan hmangin khawsunga hin eiin rel thin, court hi ei phak kher thin naw a chang. Ma angka thil thu awm thei nih thlung thei chunga hin ei ngaitua nih ti ti hoina ei nei chu an hun ve ta achang zawk.
in a chang. A chunga in ziaka om thil khi keima mimal ngiatuana dungzuia hong I tarlang a chang, mimal/hnam/koihran ki loi ching na leiin lung awiloina thlung an awm chun an ni hoi thiam ke awi.)

DARLONG HNAM ZIA-DAN NIH NUPANG CHANPUAL”

DARLONG HNAM ZIA-DAN NIH NUPANG CHANPUAL”
-Jeremi Darlong
India hi khawvela mipui hungna chem rambung hei laia chun an hni na a chang, China ram dawt. Ma rama mihriam hei laia danginlamna ei imu thei kapai hi, khawvela I ram bung homa hmu na ding a awm ta naw, machu nek nih fak lampanga chang rise, sakhaw/ringna kawnga chang rise, tawng danginlamna kawng homa chang rise, nunphung kawng homa chang rise. Ma angkata danginlamna khawvel hrang hrang hei rihlim homa chun, hmar-sualam(North-east) India tianga sumin dawng thlang mi hei hi ei danginlam bik zual a chang. Ma thlang mi hnam dang dang tamka hei lai homa chun, Darlong hnam hi ei danginlam nawk zual a chang. A changing Darlong hnam hi inkan mo thlang mi dang hei lai homa ei danginlam bik? Kawng chi tin renga ei danginlam, entir na in, ei rengkan sakhaw khatka biak ei chang, khuabik chuan a awm thin ei chang, changrochu, hnam dang hei laka tang chun eiin khai hrang, kristian ringtu ei chang homin khawtina mani koihran ei nei. Mahei kapai hi ei danginlamna an chang den thin hom chun, ei danginlam na lian chem nih tha chem chu, hnamdan hmanga roi in rel mi ei chang, roi-rai leiin sawrkar nih in-relna in ei pan thin no ti hom inlang in khel no ning. Roi chik chem. a inthawkin roi lian chem hom mani hnamdan hmangin ei in rel thin. Mahi ei Pi nih Pu hei a tanga hong kal tak, atun ari a eila zui nih hmatiang homa eila zui ding a chang. Ma angkata in-relbawlna hi thil tha a chang, ringhnel na ding hmun hma reng a boi.
Atun hin kum 2017 a ei ngir a chang tak a, khawvela sum-in-dawngna lama thlakin thleng na tamkan hmun alak rual rual chun manmasi hei nunphung, kalchawi, in-relbawlna kawng tin reng homa thlakin thleng na tamkan hmun ala sa a chang. Ma angkata thlakin thleng na hun nih hmuna ngirin, ei ni Darlong nai hei lai homa tamka thlakin thleng na hmuthiam dingin a awm, ma thlakin thleng na chu atha tiang a inthawka a siat lam tiang nawle, asiat lam a inthoka a tha lam tiang pan hom a chang thei. Chun, mithiam heiin an loi ti tak agkan, “Ma khawvela hin ihman an hlun (permanent) a boi, thlakin thleng na ti loi chu”. Ma tawngbai hi a dik rual rualin ei mamaw na hom a chang sa. Chun, khawvel/nunphung/sakhaw/dan hei hi in inka homin loi hang in thleng ta siala, mihriam chu mihriam nai ei la chang, chi inhnika nai-Nupang nih Ipa, hmatiang hun hong ding homa nupang nih ipa nai la chang ei ti. Asanchu, Ipa zen chai nawle nupang zen chai in khawvel hi a chuan chun, manmasi ding chun inhmak bak ihman a thlung ding a boi. Maleiachun, nupang nih ipa chu, thir tangka hlang in hnika angka mai an chang, anin pum chum tanka, a nin pum naw chun takboi. Nupang nih ipa hom ma angka den chu ei chang, ei in pum chun mihriam, ei in pum no chun tak boi.
Danginlamna chunchanga ei hong ti ta lak law, ei hnam in-relbawlna a ziaka awm ni ei nin tin nunna a hmanga awm thin ni la awm zel ding dan hei chunchanga chun ti ti hoi na anei loi hang tum zok rei.
Ei ti tak angkan, hnam dana in-relna a hin thil tha tamka an awm rual rualin thil dik zoiloi hom chu an awm sa den nghal. Mani hnam dan a inrel na that zia chu ei hoi pak, a thara hong tarlang ding ihman a boi. Chun, a dikloina kawng tiang ei hang thlir a chang chun, thil tamka hmuding chu an awm no, changhomsiala, a thaloi/dikloi na hei chun, a thatna/a dikna tam ka hei chu an hlia ta zawk a chang. Entir na dingin, hnam dana “Awm thiam loi hur ham thu”(Laws pertaining to Crime against women) dan ei I nei nih loi hong ihmang thin hei chunga chun inthuk taka ngaituana nei aloi chang chun, ma angkata dan hei dik zoi loina chu chiang fekan an lang. Nupang chunga thil tho sual hi mi tin ni hnam tin in a I soisel chem a chang ni an sual tu hei chu a nat aw chem nih atha-hnem aw chemin hrem an loi chang thin. Ei hnam dana chun ma angkata nupang chunga tho sual hei relna a hremna awm hei chu-nupang sual(Rape), tangka 500 ka lei a chawi ding, mi khatka chunglam (Gang rape) an loi chang chun, an dina tangka 500 ka lei an choi ding, ipa in nupang a sual hnunga a that chun(rape and murder) tangka 10000 ka a chawi ding, roirai inzoina dingin, nupang tang tawn(outraging modesty of women) lei chu tangka 200 a chang. Ma angkata hnam dan hnuaia hin kum izaka lai mo ei loi hong in rel tak chu ki hoi no a, ma angkata inrelna dan chunga hin mipui-vantlang hei lungril hom ki hoi no. Chun tuhmanin an lung awi loina rawl hom an loi sua lem chuang no chang phot ati, maleia atun ari ah ei hnam dana hmun a la dawng. Changrochu, mahei kapai khela chun, ma angkata in-relna dan khi ei sia nih tha hoina in a famkim/an awm in mo ei ngai? Keima mimal ngaidan ngot chun an awm nih a famkimin ki hoi no. An awmna khela, ei manmasi na in imo ati? Ei sia nih tha hoina/ngaituana in imo ati?
Delhi khawpui a bus sunga nunghak khatka ipa rualin an hnuam hena, an manmasi loi aw chemin an hen hnungin, a thi sawn in lampuia an pai ta rak a chang. Ni izaka hnung mo chang chun ma nupang chu thi hom athi. Ma chanchin hi Darlonh nai tamkan ei hoi nih ei hmu. Mi then tamka chu, ma angkata nupang ipa hmangin hen in a hom leiin nih a nunna a chan leiin ei ning hom a thik ke ring. Awm hom an awm hrim ti roi unai hei? A chang nawle atun, ma nupang hnuam hena that Ipa rual hei chu an dina tangka 500 ka “Nupang sual” lei inchawi tirin nawle mo tangka 10000 ka tual that lei inchawi tirin roi-rai loi hang inzawi dingin awm ta siala ma angkata dan nih roirelna chu inka tawkin mo pom thlak chang ati? Darlong nupang hei laia mi izakan mo ma angkata dan nih roirelna chu lunril takan pawm anti? Ei in mihriamna chu ei that hmaka chu pawm in tak thil a chang. Maleiachun, ma angkata in-relna dan khi chu nupang hnem-hnuai na bak ihman achang in ki hoi no. Ei hnam dan ziak pu/siam tu hei chun I angkata thlirna inpu a ma achunga angka hnam inrelna dan hi an loi in lut mo chu ki hoi naw, changhomin ma dan khin ei hnam laia nupang dinghmun/hlutna chunga nansa vaikan zawna a thlung?
A chang nawle atun, ei hnam inrel bawlna dan hei laia awm “nupui-pasal inmak in then dan”(Bung 9 na) chunga chun ngaituana loi hang nei nawk rei. Chun ma angkata inmak-inthen na dan hei laia thil hoi hmasak dinga poimaw a inlang hei chu mahei hi an chang:-Mak tha, Faruang, Uire. Ma thil inthum ka hei lai homa hin Maktha hi hoi tul chemin an lang. A changing imo a chang ma ”Mak tha” ei loi hong I ti thin hi?
Darlong hnam dan chun, nupangin an pasal hei mak thiam na dan an nei no. Ipa chai in nupui mak thiam na dan a nei. Darlong ulian tawng chun, “Nupui khatka ma rawh, Sanghal khatka that rawh”, anloi ti thin a chang. Ma awmzia chu, Ipa chang in-hawina (Sin-siana) chu, nupui khatka lua ima a, sanghal khatka tal that ve loi pu chu, Ipa chang na nei loia in ngai vena a chang. Ma angkata Ipa in a nupui a mak thei na chu “Mak tha” a chang. Mak-tha chu tangka, Ipa in a nupui kua lai a mak huna, a i pek thin chu aloi chang. Nupui-pasal an in zawm na a sat hman chu a chang ei iti chu. Ma dung zui chun maktha chu, Darlong Ipa hei ding chun dan hmanga peka awm thunei na a loi chang.
Thuneina na tawng bai ki hong ti a, thil khatka ki lung rila hong awm zwk chu, Muslim Ipa(Pasal) hei in an nupui kua lai chu asan ihman, tuhman hrilfia tul loin an ma thei. Changin ma ding chun imo an tho a tul? Ihman an tho a tul no, voi 3ka ‘talak’ (Talak, talak, talak) ti tawngbai chu an nupui hei hma a an ti an ngai. Ma zoi chun, a nupui chu ama nghal a pawm a chang thin, a awi chun nupui dang hom ava nei nawk thei aching mazoi chun. Ei hnam dana awm “Mak tha” hom chu Muslim hei dana awm “talak” e i ti rek chun an hlat hnekin an nai ki ringhnel no. Chun, “Mak tha” chang rise nawle Muslim hei “Talak” changrise, mahi nupang hei chun an lek thei naw, ipa hei chai in anin lek thei.
“Faruang” ti tawngbai hin, nai anu laka la thlei loi nih kum inthum ka la kai loi chu an hoi tir a chang. Changhomin, hnam dana inziak “Faruang” chun a hrilfia tum pu zawk chu, kumin thum hnuai nai kara inkhamin Ipa in a nupui a mak chun, kumin thum ka nai Faruang(fak hman) apa in anu a dawnpu hnianga a chawi ding a chang. Nai chu kumin thum la kai loi a chang phot chun kumin thum fak hman chu a thlukin a chawi ding.
An thum na a chun, ‘Uire’ ti tawng bai laksuakna chu “Ui pui hur, uithlang khatkan a hur an mong tir chel loi thu a tang achang. Nupang om theiloi pu in a pasal dam maika pasal dang arukin anei chu, pasal khatka tawng khop loi, uipui hur angka an tina a chang. Darlong hnam zia-dan chun, Ipa khatka nih nupang khat ka nupui pasal innei ti loi chu nupui inthuam, pasal inthuam dan a om no. Maleiachun, pasal kualai om chunga nupangin pasal dang anei chun a pasal nei chu a Uire achang. Chun, “Uire” tawngbai hi nupang hei chung chaia hmang thin aloi chang, changhomsia atun hun a chun ipa hei chung homa tik mo chang chun ei hmang.
A chunga “Darlong nupui-pasal inmak inthen dan ei hong i ti ti a inthokin imo ei hoi thei, ei ngaitua thei? Dan hi chik rise lian rise, inthuk rise, inthuk no rise, thil tamka an pu thin, ei hoi pak ke ring. Ma angkata hnamdan loi ziak pu hnam Upa/ulian hei chu atun ei lai a tu hman an awm ta no. Changhomsiala, ma hun laia thil an loi ngaitua dan hei chu an thiang tawk loi nih in thliarna a sip ti chu a zena hong hrilfia a tul ta naw. Asan chu, nupang chu mihriam dinghmun dik taka an loi in ngir ngai no a chang, machu a chunga hnam dan ei hong ti ti na achun chiang takan an lang. Chun, inkata mo nupang chu mihriam dinghmun dik taka an loi in ngir loi chu ei hoi no rual rualin thil dang dai ava chang ta zawk. Hnam dan an loi ngaitua tan hei han ei laia lekha thiam na, chang kang na, mimal zalenna dan nih chanpual thu hei chungchanga hoi na/varna a la thlasam ti hom chu ringhnel ding a awm no. Changrochu, kum tamka hnungin, Kristian thu awi ei chang hnungin, khawvela varna, dan hrang hrang hei hoina ei nei hnung homin, ei laia nupang dinghmun a chun thlakin thleng na tam ka chu hmu ding ala boi. Mahi vanduai na mo ki ti ding awle ei danginlam na mo ki ding, ki hoi no? Ei hnama/tualsunga nupang dinghmun chu “Thil(Commodity with price tags) hman nei” angka mai a chang. Asanchu, nupang ding chun pasal-in a pan pu hom, Nu-pa ina kir khir pu hom, nai farah in-thawk pu ding hom nawle mo hnuam henna tawp-khawk tawng pu ding homin, a hlutna nih a-roi chu tangka nai in inta in a awm thin.
Makhel homa chun, hnam dana inrel-bawlna hnuaia nupang dinghmun chungchanga thil tamka ti ding ala awm. Ki hong ti rit chun a siar hei loi hnong ei ti, a sanchu mahi thudik a chang homin ti ti hoina ei nei thin loi na hmun chem a chang, machu insung/pawl/hhnam angkan chang rise nawle koihran/ringtu angka homin chang rise. Hnam dan chunga ma angkata ki hong inziak leiin mi thenka huat na tui ki loi in-sil hom chun mak ti ding ihman a boi.
(N.B-AN ZIAKTU HI RENGRAMA POLICE DEPARTMENT A SIN A CHANG. A CHUNGA IN ZIAKA OM THIL KHI KEIMA MIMAL NGIATUANA DUNGZUIA HONG I TARLANG A CHANG, MIMAL/HNAM/KOIHRAN KI LOI CHING NA LEIIN LUNG AWILOINA THLUNG AN AWM CHUN AN NI HOI THIAM KE AWI.)
“DARLONG HNAM ZIA-DAN NIH NUPANG CHANPUAL”
-Jeremi Darlong
India hi khawvela mipui hungna chem rambung hei laia chun an hni na a chang, China ram dawt. Ma rama mihriam hei laia danginlamna ei imu thei kapai hi, khawvela I ram bung homa hmu na ding a awm ta naw, machu nek nih fak lampanga chang rise, sakhaw/ringna kawnga chang rise, tawng danginlamna kawng homa chang rise, nunphung kawng homa chang rise. Ma angkata danginlamna khawvel hrang hrang hei rihlim homa chun, hmar-sualam(North-east) India tianga sumin dawng thlang mi hei hi ei danginlam bik zual a chang. Ma thlang mi hnam dang dang tamka hei lai homa chun, Darlong hnam hi ei danginlam nawk zual a chang. A changing Darlong hnam hi inkan mo thlang mi dang hei lai homa ei danginlam bik? Kawng chi tin renga ei danginlam, entir na in, ei rengkan sakhaw khatka biak ei chang, khuabik chuan a awm thin ei chang, changrochu, hnam dang hei laka tang chun eiin khai hrang, kristian ringtu ei chang homin khawtina mani koihran ei nei. Mahei kapai hi ei danginlamna an chang den thin hom chun, ei danginlam na lian chem nih tha chem chu, hnamdan hmanga roi in rel mi ei chang, roi-rai leiin sawrkar nih in-relna in ei pan thin no ti hom inlang in khel no ning. Roi chik chem. a inthawkin roi lian chem hom mani hnamdan hmangin ei in rel thin. Mahi ei Pi nih Pu hei a tanga hong kal tak, atun ari a eila zui nih hmatiang homa eila zui ding a chang. Ma angkata in-relbawlna hi thil tha a chang, ringhnel na ding hmun hma reng a boi.
Atun hin kum 2017 a ei ngir a chang tak a, khawvela sum-in-dawngna lama thlakin thleng na tamkan hmun alak rual rual chun manmasi hei nunphung, kalchawi, in-relbawlna kawng tin reng homa thlakin thleng na tamkan hmun ala sa a chang. Ma angkata thlakin thleng na hun nih hmuna ngirin, ei ni Darlong nai hei lai homa tamka thlakin thleng na hmuthiam dingin a awm, ma thlakin thleng na chu atha tiang a inthawka a siat lam tiang nawle, asiat lam a inthoka a tha lam tiang pan hom a chang thei. Chun, mithiam heiin an loi ti tak agkan, “Ma khawvela hin ihman an hlun (permanent) a boi, thlakin thleng na ti loi chu”. Ma tawngbai hi a dik rual rualin ei mamaw na hom a chang sa. Chun, khawvel/nunphung/sakhaw/dan hei hi in inka homin loi hang in thleng ta siala, mihriam chu mihriam nai ei la chang, chi inhnika nai-Nupang nih Ipa, hmatiang hun hong ding homa nupang nih ipa nai la chang ei ti. Asanchu, Ipa zen chai nawle nupang zen chai in khawvel hi a chuan chun, manmasi ding chun inhmak bak ihman a thlung ding a boi. Maleiachun, nupang nih ipa chu, thir tangka hlang in hnika angka mai an chang, anin pum chum tanka, a nin pum naw chun takboi. Nupang nih ipa hom ma angka den chu ei chang, ei in pum chun mihriam, ei in pum no chun tak boi.
Danginlamna chunchanga ei hong ti ta lak law, ei hnam in-relbawlna a ziaka awm ni ei nin tin nunna a hmanga awm thin ni la awm zel ding dan hei chunchanga chun ti ti hoi na anei loi hang tum zok rei.
Ei ti tak angkan, hnam dana in-relna a hin thil tha tamka an awm rual rualin thil dik zoiloi hom chu an awm sa den nghal. Mani hnam dan a inrel na that zia chu ei hoi pak, a thara hong tarlang ding ihman a boi. Chun, a dikloina kawng tiang ei hang thlir a chang chun, thil tamka hmuding chu an awm no, changhomsiala, a thaloi/dikloi na hei chun, a thatna/a dikna tam ka hei chu an hlia ta zawk a chang. Entir na dingin, hnam dana “Awm thiam loi hur ham thu”(Laws pertaining to Crime against women) dan ei I nei nih loi hong ihmang thin hei chunga chun inthuk taka ngaituana nei aloi chang chun, ma angkata dan hei dik zoi loina chu chiang fekan an lang. Nupang chunga thil tho sual hi mi tin ni hnam tin in a I soisel chem a chang ni an sual tu hei chu a nat aw chem nih atha-hnem aw chemin hrem an loi chang thin. Ei hnam dana chun ma angkata nupang chunga tho sual hei relna a hremna awm hei chu-nupang sual(Rape), tangka 500 ka lei a chawi ding, mi khatka chunglam (Gang rape) an loi chang chun, an dina tangka 500 ka lei an choi ding, ipa in nupang a sual hnunga a that chun(rape and murder) tangka 10000 ka a chawi ding, roirai inzoina dingin, nupang tang tawn(outraging modesty of women) lei chu tangka 200 a chang. Ma angkata hnam dan hnuaia hin kum izaka lai mo ei loi hong in rel tak chu ki hoi no a, ma angkata inrelna dan chunga hin mipui-vantlang hei lungril hom ki hoi no. Chun tuhmanin an lung awi loina rawl hom an loi sua lem chuang no chang phot ati, maleia atun ari ah ei hnam dana hmun a la dawng. Changrochu, mahei kapai khela chun, ma angkata in-relna dan khi ei sia nih tha hoina in a famkim/an awm in mo ei ngai? Keima mimal ngaidan ngot chun an awm nih a famkimin ki hoi no. An awmna khela, ei manmasi na in imo ati? Ei sia nih tha hoina/ngaituana in imo ati?
Delhi khawpui a bus sunga nunghak khatka ipa rualin an hnuam hena, an manmasi loi aw chemin an hen hnungin, a thi sawn in lampuia an pai ta rak a chang. Ni izaka hnung mo chang chun ma nupang chu thi hom athi. Ma chanchin hi Darlonh nai tamkan ei hoi nih ei hmu. Mi then tamka chu, ma angkata nupang ipa hmangin hen in a hom leiin nih a nunna a chan leiin ei ning hom a thik ke ring. Awm hom an awm hrim ti roi unai hei? A chang nawle atun, ma nupang hnuam hena that Ipa rual hei chu an dina tangka 500 ka “Nupang sual” lei inchawi tirin nawle mo tangka 10000 ka tual that lei inchawi tirin roi-rai loi hang inzawi dingin awm ta siala ma angkata dan nih roirelna chu inka tawkin mo pom thlak chang ati? Darlong nupang hei laia mi izakan mo ma angkata dan nih roirelna chu lunril takan pawm anti? Ei in mihriamna chu ei that hmaka chu pawm in tak thil a chang. Maleiachun, ma angkata in-relna dan khi chu nupang hnem-hnuai na bak ihman achang in ki hoi no. Ei hnam dan ziak pu/siam tu hei chun I angkata thlirna inpu a ma achunga angka hnam inrelna dan hi an loi in lut mo chu ki hoi naw, changhomin ma dan khin ei hnam laia nupang dinghmun/hlutna chunga nansa vaikan zawna a thlung?
A chang nawle atun, ei hnam inrel bawlna dan hei laia awm “nupui-pasal inmak in then dan”(Bung 9 na) chunga chun ngaituana loi hang nei nawk rei. Chun ma angkata inmak-inthen na dan hei laia thil hoi hmasak dinga poimaw a inlang hei chu mahei hi an chang:-Mak tha, Faruang, Uire. Ma thil inthum ka hei lai homa hin Maktha hi hoi tul chemin an lang. A changing imo a chang ma ”Mak tha” ei loi hong I ti thin hi?
Darlong hnam dan chun, nupangin an pasal hei mak thiam na dan an nei no. Ipa chai in nupui mak thiam na dan a nei. Darlong ulian tawng chun, “Nupui khatka ma rawh, Sanghal khatka that rawh”, anloi ti thin a chang. Ma awmzia chu, Ipa chang in-hawina (Sin-siana) chu, nupui khatka lua ima a, sanghal khatka tal that ve loi pu chu, Ipa chang na nei loia in ngai vena a chang. Ma angkata Ipa in a nupui a mak thei na chu “Mak tha” a chang. Mak-tha chu tangka, Ipa in a nupui kua lai a mak huna, a i pek thin chu aloi chang. Nupui-pasal an in zawm na a sat hman chu a chang ei iti chu. Ma dung zui chun maktha chu, Darlong Ipa hei ding chun dan hmanga peka awm thunei na a loi chang.
Thuneina na tawng bai ki hong ti a, thil khatka ki lung rila hong awm zwk chu, Muslim Ipa(Pasal) hei in an nupui kua lai chu asan ihman, tuhman hrilfia tul loin an ma thei. Changin ma ding chun imo an tho a tul? Ihman an tho a tul no, voi 3ka ‘talak’ (Talak, talak, talak) ti tawngbai chu an nupui hei hma a an ti an ngai. Ma zoi chun, a nupui chu ama nghal a pawm a chang thin, a awi chun nupui dang hom ava nei nawk thei aching mazoi chun. Ei hnam dana awm “Mak tha” hom chu Muslim hei dana awm “talak” e i ti rek chun an hlat hnekin an nai ki ringhnel no. Chun, “Mak tha” chang rise nawle Muslim hei “Talak” changrise, mahi nupang hei chun an lek thei naw, ipa hei chai in anin lek thei.
“Faruang” ti tawngbai hin, nai anu laka la thlei loi nih kum inthum ka la kai loi chu an hoi tir a chang. Changhomin, hnam dana inziak “Faruang” chun a hrilfia tum pu zawk chu, kumin thum hnuai nai kara inkhamin Ipa in a nupui a mak chun, kumin thum ka nai Faruang(fak hman) apa in anu a dawnpu hnianga a chawi ding a chang. Nai chu kumin thum la kai loi a chang phot chun kumin thum fak hman chu a thlukin a chawi ding.
An thum na a chun, ‘Uire’ ti tawng bai laksuakna chu “Ui pui hur, uithlang khatkan a hur an mong tir chel loi thu a tang achang. Nupang om theiloi pu in a pasal dam maika pasal dang arukin anei chu, pasal khatka tawng khop loi, uipui hur angka an tina a chang. Darlong hnam zia-dan chun, Ipa khatka nih nupang khat ka nupui pasal innei ti loi chu nupui inthuam, pasal inthuam dan a om no. Maleiachun, pasal kualai om chunga nupangin pasal dang anei chun a pasal nei chu a Uire achang. Chun, “Uire” tawngbai hi nupang hei chung chaia hmang thin aloi chang, changhomsia atun hun a chun ipa hei chung homa tik mo chang chun ei hmang.
A chunga “Darlong nupui-pasal inmak inthen dan ei hong i ti ti a inthokin imo ei hoi thei, ei ngaitua thei? Dan hi chik rise lian rise, inthuk rise, inthuk no rise, thil tamka an pu thin, ei hoi pak ke ring. Ma angkata hnamdan loi ziak pu hnam Upa/ulian hei chu atun ei lai a tu hman an awm ta no. Changhomsiala, ma hun laia thil an loi ngaitua dan hei chu an thiang tawk loi nih in thliarna a sip ti chu a zena hong hrilfia a tul ta naw. Asan chu, nupang chu mihriam dinghmun dik taka an loi in ngir ngai no a chang, machu a chunga hnam dan ei hong ti ti na achun chiang takan an lang. Chun, inkata mo nupang chu mihriam dinghmun dik taka an loi in ngir loi chu ei hoi no rual rualin thil dang dai ava chang ta zawk. Hnam dan an loi ngaitua tan hei han ei laia lekha thiam na, chang kang na, mimal zalenna dan nih chanpual thu hei chungchanga hoi na/varna a la thlasam ti hom chu ringhnel ding a awm no. Changrochu, kum tamka hnungin, Kristian thu awi ei chang hnungin, khawvela varna, dan hrang hrang hei hoina ei nei hnung homin, ei laia nupang dinghmun a chun thlakin thleng na tam ka chu hmu ding ala boi. Mahi vanduai na mo ki ti ding awle ei danginlam na mo ki ding, ki hoi no? Ei hnama/tualsunga nupang dinghmun chu “Thil(Commodity with price tags) hman nei” angka mai a chang. Asanchu, nupang ding chun pasal-in a pan pu hom, Nu-pa ina kir khir pu hom, nai farah in-thawk pu ding hom nawle mo hnuam henna tawp-khawk tawng pu ding homin, a hlutna nih a-roi chu tangka nai in inta in a awm thin.
Makhel homa chun, hnam dana inrel-bawlna hnuaia nupang dinghmun chungchanga thil tamka ti ding ala awm. Ki hong ti rit chun a siar hei loi hnong ei ti, a sanchu mahi thudik a chang homin ti ti hoina ei nei thin loi na hmun chem a chang, machu insung/pawl/hhnam angkan chang rise nawle koihran/ringtu angka homin chang rise. Hnam dan chunga ma angkata ki hong inziak leiin mi thenka huat na tui ki loi in-sil hom chun mak ti ding ihman a boi.
(N.B-AN ZIAKTU HI RENGRAMA POLICE DEPARTMENT A SIN A CHANG. A CHUNGA IN ZIAKA OM THIL KHI KEIMA MIMAL NGIATUANA DUNGZUIA HONG I TARLANG A CHANG, MIMAL/HNAM/KOIHRAN KI LOI CHING NA LEIIN LUNG AWILOINA THLUNG AN AWM CHUN AN NI HOI THIAM KE AWI.)