Wednesday 27 June 2012

TODAYS REALITY IN DARLONG SOCIETY


The Darlong society, obviously, is one of the fastest growing societies in Tripura in this century. However, due to the limitation of its socio-economic development and imbalanced growth, there are certain societal perils that are dangerous to its own gradual and healthy growth. The Darlong society’s access to the outside world is limited by its geographical setting and limited transpiration means which is important to broaden the general mindsets of the people and the progress of civilization. As a result, there is lack of essential social adventure among the Darlong  people. Just like the product of a concentrated society, instead of promoting a democratic social principles and creating an opened society for its own people and the friendly neighborhoods, it becomes a racially protective and defensive society. Fearing self-annihilation while there is no such substantial social threat. Economically, its dependency on the State government of Tripura and lack of its self-reliance long-term economic policy, there is an obvious psychological inconveniency and future uncertainty. At the worst, many people live in fear, fear of sins, crime, and economic insufficiency.
As the Darlong society is going to celebrate its Christian centenary in the coming  year 2019, the primitive traditional practices have been already transformed into a modern Christian culture mostly adopted from the western life styles and social norms. Not only Christianity had helped the progress of social cultural evolution in the Darlong society, but also the fast growing literacy rate has broadened the Darlong perspective and fastens the progress of the Darlong civilization. Moreover, the struggle for its national survival brought the people together under one socio-political psycho, moving toward the goal of one people-one nation even under the rule of the central government of India. It can be also assumed that the grassroots level structure of theDarlong society is one of the best among the people groups around the Indo-Burma border, that every single individual in the society has chance and opportunity to get involve in the community based social activity to promote the cause of the common good. Some participate in church activities as most of the citizens are Christians, while other may get involve in any of the community based organizations, such as the  Darlong Hnam Inzawm, (DHI), Young Darlong Association(YDA), Darlong Nupang Inzawm (Darlong Women Association), Darlong Thoktu Nih Lekha Thiam Inzawmkhawm (DTLI)etc. etc. Therefore, the societal structure allows a systematic social development for its citizens. However, the other side of the societal scenario is that the society has a nature of group behaving instead of a common social force contributed by individualized participation which result is unregulated mod-rule that usually goes beyond social necessity when reacting to any common conflicts in the society. That is also dangerous to a systematic and rationalized social cultural evolution of the society. Such kind of mod activities has been often seen in different parts of India too.

The Darlongs are very much-socialized people that wherever four or five Darlongs live together outside Tripura, they could, may be always, reach a common ground where they can socially do something together. They are more communitarian than individualistic. One of the negative aspects of the Darlong society is that due to lack of access to the outside world, especially who have been born and brought up within the state of Tripura, there is lack of understanding about the multiculturalism and fortune sharing with other fellow human societies. However, there is the top class of people in the society those who have intellectually and rationally comprehended well all the said social cultural issues and inter-personal relation with the outsiders. Secondly, there is also a class of people in the bottom of the society. They have a very limited access to the benefit of the Tripura statehood and they are pretty much still living in the primitive life style, except a few socially superficial transformation. For example, those people in the rural areas finding their way of life from a traditional sifting cultivation, they still are abode by the Darlong traditional philosophy of life. Thirdly, there is a middle social class. Those people in the middle class are the most unsatisfied people with unhealthy psychological curiosity. They learned what their neighbors enjoy from the current social and political system but not able to access it’s fat. These are the people that the Darlong society should take care of by upgrading the current system.
As a young society, there is imbalanced growth in several areas. The time of the first priority of the society-quantitative education-is now past and the system should be upgraded to produce a qualitative education and a healthy social learning environment.   The time has come to move the people’s political attitude from a defensive and protective to an altruistic political behavior, removing all psychological fears in the minds of the people to create a healthy and peaceful environment for the birth of a peaceful social phenomenon. Unless otherwise the Darlong society takes this step, the people’s current psychological inconveniency will grow up to reach a chaotic social political environment.

Saturday 9 June 2012

HLIR ITA, HLIR ITA

By Malsawma, Saibual.
Hlir ita, hlir ita, thangtin hlir ita,
Khai nuriang ita;
Hritin, Hritin tuidunga hritin,
Sangharpa hmai tial ruka,
Arin Kotkoda ati, tui koia,
Puan sen tawr awk a haka,
Turumbu(2)

Hmasua hmaka ulenga,
Saibual Tenu talai sing,
an sit vat,
Tam mai riku den den,
Thanga(2) Roithangpui tangka changbor sai,
A ngai demaw, ngai love,
Vawkpui suak, Korvai kandeng hmu suaka,
Sim tlang du tual tual,
Duloi kawlkum favanga,
A chat me, nun tawn.

Saturday 2 June 2012

SUNDAY SIKUL BUL INTAN DAN NIH KOIHRAN RAMA APOIMAW ZIA

  SUNDAY SIKUL BUL INTAN DAN NIH KOIHRAN RAMA APOIMAW  ZIA
Paper Presentation by Malsawma Darlong, Saibual.
on Sunday Teachers’ Training Cum Seminar on 16th -18th May 2012.
Organized by EFCI North Tripura District.

Sunday Sikul bul intan aw hi, Koihrana mipui tamkan Sunday Sikul taima fekan ei kai lai vu homin, imo abul intan aw tak tak hawi loi tamka ei la om. Ei zirtirtu hei ngei homin ala hawi chiang loi tamka anla om ve ei beisei. Ma hawi chiang ding chun 1780 kum vel dai ei sut atul. Robert Raikes hi England rama hmun khatka an iti, Gloucester a, England's newspaper, the Gloucester Journal a isin a chang. A Pa thi hnungin apa hlana lungngai feka kuna tinginthi a I om in, imaw ahraw ding, imaw athaw ding hawi loi in, lungngai fe pumin a om thin. Achangin ahmaia mitrithli luang zoi zoi chu apuante a hrufai in, apa damlaia kumtamka a hmuna anloi sinna thin Gloucester tiang chun lungngai fekan a pan nawk thin.
 Ringtu hei hmasawna dinga nansa feka hma loi latu Robert Raikes, 1770 atanga 1779 vel lai in England rama Patok dinghmun nansa fekan asiat lei nih Patoka intang hei hreom an tuar nansat  lei in, ama thlak danglam tuma hma loi la thin a chang. Changhomsiala ma ahma lakna rochu hmasawn em em nih thlawtling em em rochu a chang no. Nika chu khohloi dairuam ka hun lai in St. Catherine’s street a arihuana isin hei vel dingin akal lai chun Naipang hreom tuar nih changkang loi fe ahmu chun, alung atawn em ema. A lungril a chun ma naipang hei hi tidanglam thiam an chang ti in ngaituana ahmang tana. Mangka den chun Gloucester rama Naipang in nih loi nei loi hei hmuna akal nawk a chang chun, Robert a chu nansa fekan phungtam nih ramsa angka maia I om ahmu nawk a chang chun alungril abuai nawk fe a. Ma hun lai tak chun tlirtu mi khatkan, “ma nithil hmu hei hi.thil thaloi ti in ni ngaitua achang chun Cholni in hong ro mitin hun awl an nei lai in”. Mangka tawngkam chu ahawi in alungril atawn fe a, hmatianga hmalak aw ding nih mangka naipang ramsa angka maia I om hei hnianga inzirtirna an thlung thei aw ding ngaitua in Rev. Thomas Stock a rek lungril muk feka nih ti tak zetin insawna ineia. Athil tong nih athil hmu atang chun Robert a chu Patok siamthatna lungril atang chun ringtu nai hei chai chang loi in, chanhai nai nih hmunhma nei loi naipang hei inzirtirna tiang an her tan ta nghal zawk. Ma inzirtirna chu abik takin an hnianga Pathianthu inthlung a chang.
Robert Raikes a chun July 1780 ama sengsoi rit in Pi Meredith hmangin Tangka hroika te ipe in Sunday Sikul chu Naipang ipate hroika rek Souty Alley hmuna an tan. Naipang hei zirding lekhabu inzia in ama khawl ngeia isuk in, remchang hrang hrang a siam pek thin. Chungkachun, ama mimal chanchinbu the Gloucester Journal a chun Sunday Sikul chanchin chu insua in mipui sang tamka chun Sunday sikul chanchin chu hong hawi in an hong ngaina tan ta zawk a chang. Kum 1980 han akum 200na hong kai in anlawmna hom ihmang a chang ngeh ngeh. Tun chunk um 222 lai aloi hong chang ta.
Sunday Sikul hi ahong piang tet nih bul ahong tan atangin soiselna dong riai loia om a chang naw a, harsa pum fe nih intak fe puma loi hong piang suak a chang. Koihran tamka atangin hnialna nasa fe feka loi dongin, soiselna na tak tak loi tuara bul hong in thut a chang. Asan chu a hong piang tan tirin Koihran atanga inkhaihrang bika sin tho a chang lei in, Koihran tamka chun ipom harsa in an loi hawi. Ma chai chu chang loi in, koihran thenka dek chun Koihran inbuai tum nih Koihran thendar itum ti ari in an loi tong suak hman hial a chang. Asan chu 1780 Kum vel ha chun thilthar koihran rama ding chun aloi chang lei in. England rama Hnam intliar hrangna anat fe lei in, Hnam thenka Pathian Hnamthlang bik ti a inngai hei nih thianginhlim bika inngai hnam hei chun Sakhua na a, an lian na boi ati ti in lai lei in Sunday Sikul thangliana ding chu nansa fekan an loi doidal thin. Chungkachun, kum inhni sung chu, Gloucester ram nih akawl vela a chun, hmoloi in a hong thang lianin kal chawi ahong vawr thet thet hnungin, 3rd Nov. 1783 in Robert Raikes a chun “ An account of Sunday School” ti thupui hmangin lekha aloi thlang zar ta a chang. Ma zoi in Gentleman Magazine nih Armenian Magazine  a Sunday Sikul chu nansa fekan an loi thlang awngpui ve. Mangka chun Great Britain ram nih America ram a chun Sunday Sikul ahong inlar tan ta a chang. Robert Raikes a chu kum 1811 han athi. Ama hawimaina lungphun chu kum 1831 Sunday School bul tantu, rihming ipe in iphun a chang. Malai rikua velin Great Britain rama  kartin Sunday Sikul 1,250,000 in an pung. Great Britain rama naipang om zongzong 25% ti a inta a chang.
SUNDAY SIKULL HI IMAW ACHANG?
Sunday Sikul hi mitamka ngaidanin Chawlni tuka hun tawika class inei, Ser Inkahwm tawina nih Naipang hei chanpual bik. Ma ngaidan chu ka tawka ngaidan dik loi maw a chang? Ringtu nun kal chawi ahin atumaw apuitling bik? Tu kapai Lal Isua ringtu hei chun Pathian thu hawi chiang nih thlarau thangliana itul an chang. Ma lei in Sunday Sikul hi mangka hin loi ti rei:-

1.      Sunday School chu Biak In kai hma nih Kai zoia ihmu khawmna mai mai a chang nawh. Pathian thu tak nih nunna Lampui dik inzirtirna hmun a chang.
2.      Sunday Sikul chu koihran ban poimaw fe achang. Mihriam in taksa a tangva hrang hrang anei angka den a chang ve. Malei a chun, Sunday Sikul nei loi Koihran chu Koihran famkim loi ti a inngai thei hial an chang.
3.      Sunday School hrim hrim hi Koihran in inngen feka thil tum nei nih bulthut neia asiam thin a chang. Ama vongna hnuai nih a enkolna hnuaia asia ret thin a chang.  
4.      Sunday Sikul chu koihran thu ring, koihran dan nih kal hmang in zirtirna hmun a chang.
5.      Sunday Sikul chu naipang hei ringna lampang inkai hruai dikna hmun a chang. Pathian thu an hong hawi le Koihran in baptistma inpe in Koihrana puitlinga inngai an chang.

Pathian Lekhabu thianghlima ei hmu tak angkan:
Deuteronomy 31:12: "Gather the people together, men, women and children, and thy stranger that is within thy gates, that they may hear, and that they may learn, and fear the Lord your God, and observe to do all the words of this law."
Ma tongbai dam suak hi Sunday Sikul bik dingin loi hang tlir rei:
6.      Sunday Sikul hi Koihran dinga ban. A chunga thu pek hmasak chem chu, mipui bumkhawm. Ileia mipui bumkhawm ding maw? Ei ti a chang chun, Isu Krista ding. Ma thu pek chu a chang Isu Krista chanchin tha mitin hnianga ipa, nupang, naipang nih hmel hawi loi hei hnianga inthlung thei aw hnai chem.  Thupek a chun naipang ti in atan hmasa riai naw. Mi tamkan Sunday School hi naipang ta bik in ei loi ngai thin hom in. Koihran in ei mawphurna chu mitinreng bumkhawma chanchin tha hril a chang. Ma lei a chun Sunday sikul hi mitinreng hnianga chanchin tha inthlungna ban poimaw tak koihran ta ding chun a chang.
7.       Sunday Sikul hi  koihran dinga chanchintha inzirtirna bul tana a chang. Mi piangthar ding chun an lungrila Pathian thu tak chi tha itu ding a chang. Chungka chi tha chu an mania chatuanin ahring thin.    (I Peter 1:23). Chi ise thei loi…mangka chitha chu mi lungrila itu in aloi om chun, Pathian thil thaw theina in an thang lian tir thin.  Sunday Sikula mangka thutha nih Pathian thu dam inzirtirna mipui ipe a chang hin, an mani dinga chatuan damna lampui isiam pek a chang.


8.      Sunday Sikul hi koihran dinga thlawtlingna. Sunday Sikul in a thil tum chu mitin a chik alian hnianga pathian thu tak inthlung hi a chang. Mangka chun pathain thu tak hawi in mitin in pathain dam an hong ringa, chatuan nunna an hong nei chun, ma chu a chang koihran thlawtlingna lian chem. 

SUNDAY SCHOOL KOIHRANA APOIMAW ZIA :
1.      Sunday Sikul hi Koihran rawngbawlna lian tak: Matthew 28:19-20: ati angkan "Chunkachun, kal unla, hnam tina mi ki zirtirheia inchang unla, Pa, Naipa nih Rithla Inthiang rihmingin baptis unla, thu nangni ki pek zong zong pom dingin inzirtir roi. Chun, ngaita u, kei kumkhua in khawvel tawp a ri homin nin hnianga om tir ke ti," Pathian in thu ani pek zong zong inzirtirna hmun lian tak chu Sunday Sikul hi a chang. Rawngbawlna (Missionaries) sinthaw intana hmasak chem hom Sunday sikul hi a chang. Ama thu ani pek zong zong inzirtira an pom le chai baptisma ipe dinga ani inzirtir ei chang. Imaw ring ding, kata ringding maw a chang ti a inzirtirna bul tana chu Sunday School hi a chang chem.   Ma thu ahin ei ni Koihran hei chun, ngaipoimaw loi fe in, Naipang Sunday Sikul kai mumal loi hei hom, an kum ahong tam a chang chun, Lal Isuan thu ani ipek zong zong inzirtir loi in, hun tawika athlangpui hei ihlir chopin baptisma ei pe rak thin. Ma lei tak a chun, Koihran hmangaina nih inrianghmuna a ihroi thin a chang in anlang. Asan chu Pathian thu taka kip akoi in ahong hawi chiang tak naw lei in, Koihran hom akip akoi ava hawi chel ta thin nawh.

2.      Sunday Sikul hi kimchang feka inzirtirna hmun:  The Sunday Sikul hi koihran dinga  kimchang feka inzirtirna hmun a chang. Pathain thu chai chang loia, Koihran sunga mi hei nih mi loi hei, tunlai khovel kal hmang, Boruak humhal, ram nih hnam humhal nih ziak nih siar thiam loi hei ari a an thaim tirna hmun a chang. Sermon hin rochu Thupui inthlang bik nei a chang lei in Bible thu zong zong ahuap chel no. Sunday Sikul rochu apawl en zela zirding siam bik a chang thin lei in ahuap an za bik. 

3.      Sunday Sikul hi koihran puitlingna rama ithui-pu. Kristian thil tum chem khatka chu puitlingna hi a chang. (Ephesi 4:12-13) ei en chun “ Krista taksa siamtha dinga, rongbawlna sin thaw a, mi thianghlimhei infamkimtir dingin, ringna nih Pathian Naipa hawina tianga chun thuka I om a, puitlinga, Krista famkimna lian zia tluka ei rengka ei hong om theina dingin”. Naipang te a changa inthokin Sunday Sikul taima takan aloi hong kai a chang chun, khovel tiang homa puitlingna, varna nih mani a in enkol thiamna a nei thin. 

4.      Sunday Sikul hi Koihran hmakhua venghimtu nih hruaitu siamna hmun a chang: Sunday Sikul beginner atanga Senior ari naipangin aloi zir zoi a chang chun, ma naipang chu hma tianga koihrana mitangkai fe nih Koihrana rawngbawltu ring om fe a chang thin. Koihran siatna ding hnekin koihran hmasawna dingin a ngaitua zawk thin. Naipang a chang laia Sunday Schoola a izir aha, apuitling hnungin ataka hong ihmang suak anun rama atum thin. Koihrana hruaitu ringom tak nih taima tak ahong chang suak thin.

5.      Naipangte atanga inkhawm kai taima hin hunsawt ka sor na nih sawtna anei. Ulian atam tianga riza atanga  (61%) vawna ri a taima feka inkhawm kai hei hi naipang Sunday Sikul atanga anla hong isor tangkai tir a chang. Chun, 22%  chu naipang Sunday Sikul ngaipoimaw loia ulian an chang hnunga Biakin taima taka ikai thin hei chu an chang. Ma chai chu chang loi in, vawna nu nih pa hei, naipangte an chang laia Sunday Sikul loi kai taima mi hei chun vawna ri in an nai hei taima fekan riza atangin 63% inkhawma an kaihruai.
“The first seven years of life constitute the period for laying the foundations of religion. This is the most important period in the whole of a person’s life in determining his later religious attitudes.” (R. S. Lee)
6.      Naipang hei hi ulian hneka inzirtir bei tak an chang. An thil hawi theina hom ahrata, athata, adet sa. Ulian hei rawchu thil an hawi zung zung angkan anin hnil zung zung thin. Ma chai chu chang loi in ulian an chang tak lei in mi laia va zir that nawka mi hneka thiam loi va chang bik chu an zak thin lei in zirna chu an helpial zawk thin. Mangka chun naipang te a chang laia Pathian thu dik tak inzirtirna aloi dawng a chang chun Pathian ta dinga arawngbawl hun nei hom asawt bik. Koihran homin a sawr sawt bik thin.
7.      Sunday sikul hi thlarau thangliana dinga hmun poimaw fe a chang. Ma hmun a chun zirlai naipang hei chai chang loi in a zirtirtu hei thlarau hom nasa fekan hmasawna an dawng ve thin. Naipang hei nun atangin zirtirtu homin hmasawna aloi hmupui ve thin. Ephesians 4:11, a chun, “chunkachun, thenkahei chu tirkoi chang dingin, thenkahei chu zawlnei chang dingin, thenkahei chu chanchintha hrilpu chang dingin, thenkahei chu koihran chawmpu chang dingin nih zirtirtu chang dingin a ruata”. Sunday School hi koihran rama apoimaw zia chu, ma hmun hi a chang mitin mani mophurna nih tui zawng inhmusuak tirna hmun. Krista ta dinga manmasi siamna hmun a chang. Pastor hei chun Biak Ina Pathian thucha hrilin sandamna lampui an hril thin. Sunday School zirtirtu hei rawchun, Pathian thu anin zirtir thin.  
8.      Sunday Sikul hi mitin in Pathian thu a mani ngaidan nih hawidan hrilna hmun nih indona hmu a chang. Ngaidan hrilthlangna hmun a chang lei in mitin an ngaidan ahong thawkhawm in koihran rama tangkaina lian tak nih thlarau lama hmasawna an hong idong puipha thin. Michang in hawi chiangna hmun thatak a changsa.  

Thurawn lakna

1.      Benson, Clarence, A Popular History of Christian Education (Moody Press, Chicago, IL, 1943).
2.      Eavey, C. B., History of Christian Education (Moody Press, Chicago, IL, 1964).
3.      Towns, Elmer L., A History of Religious Educators (Baker Book House, Grand Rapids, MI,1975).
4.      Barnette, J. N., The Pull of the People (Convention Press, Nashville, 1956).
5.      Leavitt, Guy D., Teaching With Success (Standard Publishing Company, Cincinnati, OH, 1956).
6.      Towns, Elmer L., The Successful Sunday School and Teachers Guidebook (Creation House,Carol Stream, IL 1976).
Towns, Elmer L., The Ten Largest Sunday Schools and What Makes Them Grow (Baker Book House, Grand Rapids, Ml, 1969

Friday 1 June 2012

Darlong thlirna(Zom zel ding)




Atuna ri ah chuana la om ‘Darlong Khua’ hlui chem  Chu Boitang Khua a chang. Boitang khua hi kum 1900 A.D kai aloichang. Mangkaden chun, Darlong khua 22 ka laia kai uhnung chem Khua chua Darser a chang. Darser Khaw kai kum chu 1971 achang. Matina chu, Darlong khua 22 ka  om hei Zong zong chu kum 1900-1971 sunga kai an chang. Changrochu, 1900 A.D hma han Darlong hei hi tena mo ei loi awm achang, mahi zawna liantak achang. Ei thlir nok chun, kum 1900 hma dai han Rengrama Darlong hnam hi ei loi om ti a hril ni lekhabu homa inziak dai a loi chang.
Kum 1911 hma ah Darlong chanchin thlangpui-
I hman documents ni lekha ziakin ei nei no leiin kum 1900 hma ah ei Chanchin, Thephung,Rikhen ni  hnam dan hei chu ei hoi no achang. Changrochu ei i hoi thei chem chu, bako-valeng, mi lu la, mi doi, hnam dang khua run thin hnam ei loi chang thin. Mahmuna hin, Kuki, Mizo, Hmar ni Naga hei rek in angna tamka ei nei in an lang. Makhela chun, khua chuan hnam, mani Lal ni hnam dan hnuaia invong thin ni roi inrel thin hnam chu ei loi chang hrim. Ral tha hnam ei chang leia Reng homin ani ngaisak thin naia, Rengin a raiawt hei inthlawm dingin Darlong Hei hi ani loi hmang nai thin ti chu Lekhabu homa ei hmu leiin achiang phot. Mahun laia khua ei loi ichuan hei chu-
1)”Zawlchuaii khua”-in dawng sang;
2)”Tuiirai khopui”, an puanri zara dumpuia leilak siamkhop;
3)”Ranlunga khua”;
4)”Zawngkhawtlang” ni
5)”Bukpui khua” heichu an loi chang.
Mahun lai hei hachun khua ei loi nei thin homin, ei chuan sawt thin ngai no a loi chang, kum 5-15 ka sung chunk khaw dang inver dingin ei loi kal suak thin. Loi tho hnam ei changa, ringtu ei la changno leiin ramhuai ei loi biak thin ni ei loi in bawl thin achang.
Kum 1911 to 1921(The Landmark decade):-
Kum 1911 intangin 1921, ma kum sawm ka hi Darlong hnam History a Poimaw chem ti hom in lang in khel no ning, asanchu ma kum 10 ka sunga hin Darlong hnam Christian ei loi kai hmasak. Kum 1918 hi Christian ei kai hmasak kum in ei hman chun, kum 2018 chun Centenery(Kum 100 ka na) kum ei hmang nghal ding aloi chang. Makum hi ei ni hnam ding chun sansuaka ei omna kum ei ti thei.
Kum 1921 to 1931:-
Lekha zirna ei hnam laia an tan ve nghal achang. Darlong phaia school hmasak chem ei nei, Darchawi khua ah. Mabaka Darlong phaia Christmas(Khompui) hmang tan a chang ma hun sunga in thok hin. Pathian thu awina ah lawmna ei hmu ah a hnam angkan, maleiachun Biak in ei nei ve tan; ei hnam laia Upa, Tirkoi ei om tan a chang. Marual rual chun, Christian ei chang tak leiin, tiana ei nun hlui, kalchoi ni dan eiin Christian na reka inziak loi hei phot chu ei hnam laia in tangin an hmak nghal. Entirna dingin, Khuang, ramhuai biak na ni inbawl huna eiloi ihmang thin ha Biak ina Pathian inpakna dingin ei hmang a chang. Ma kum 10 ka sunghin Darlong khua thar 2 ka inver in a om, Darchawi ni khanchan khua.
Kum 1931 to 1941:-
Christian Missionaries hei zara eihnam laia thenkan lekha zirna remchang ei hmu homin, ei Rengram pumpui reng zirnatiang la chungin choi loi a chang leiin, Primary education ari chai eila dong remchang achang. Ma kum top tiang vel hin Loi ei tho rual rualin, rihuan ei tho tan achang, abiktakin Birtung Darlong phaia a hong lut hmasak chem chang.
Kum 1941 to 1961:-
Ma kum 20 ka sung hin ei hnam population a pung em ema, Inzirna tiang hom sirbi hmasak chu eiloi kai achang, asanchu Pu K.Hrengngura hi ei Darlong hnam laia matric a loi pass nghal. New Zealand Baptist Missionaries(NZBM) hei hom ma hun lai hin Rengrama an hong lut tan achang. NZBM hei rongbolna ni ngaisakna leiin ei hnam laia thlakin thlengna nansa vaikan athlung nghal achang, inzirna konga, sakhua ni kalchoi chung homa chang sia nansa vaikan thlakin thleng na an lang. Baptist kiohran hom ei Rengrama an tan nghal achang NZBM hei rongbolna dungzuiin. Saphei in an ni khawngai leiin rihuan tho dan, taksa ni hriselna lampang tiang hom nansa vaikan an nen zirtir. Ei Darlong tongin lekhabu ziak hmasak chem a chang ma sung hin. Mabak homa chun, ma kum 20 ka sunghin Darlong khua thar tam ka inverin a om. Atuna ei khua chuan hei laia hin atamtiang chu mahun laia an loi i ver achang. A rengkan khua thar invera om chu 14 ka achang.
Kum 1961 to 1971:-
Ma hun hi ei hnam laia thlakin thlengna a thlung mek lai achang. Ei hnam laia lekha thiam puithling, Graduate hmasak chem  ei nei ve achang. Darlong Christian Golden Jubilee hom hmangin a om nghal. Marual rual chun, golden jubilee chanchinbu ngei hom Darlong tongin inziak ni in sua achang.
Kum 1971 to 1981:-
Kum 1981 to 1991:-
Kum 1991 to 2001:-
Kum 2001 to 2011:-                

        . Darlong hnam ei hroi em ema. Asan dik tak ei hawi naw a; thenkan “Hriphulin ei loi thi zoi” an ti a, Mahi dik nari chu nei dingin ring a om. Abikin Cholera ni Diarrea hin ei loi thi tam em ema asan chu ei nek fak inzong dan hi afel zoi no achang. Changhomsiala ei hnam ei pung loina san chem chu “birth rate” ei mani hnam laia hin a hroi em achang. A hnuaia hi Darlong Hnam laia kum 2001 ah mihriam ei om zat achang (Source:Darlong Eng, Sept 2002).
Sl.No
Khaw rihming
Khaw kai kum
Indawn om zat
Ipa puithling
Nupang puithling
Ipate
Nupante
Total
1.        
Saikar
1966
45
66
65
66
42
239
2.        
Lamkhuang(Old)
1946
65
161
162
70
85
478
3.        
Lamkhuang(New)
1956
63
139
114
60
48
361
4.        
Nalkata(Hmunbei)
1953
71
106
107
58
53
324
5.        
Saibual
1945
100
226
230
122
130
708
6.        
Khanchan
1931
53
220
123
08
05
356
7.        
Darchawi
1923
214
327
389
216
192
1124
8.        
Nazareth
----
18
23
25
13
14
75
9.        
Serhmun
1940
46
75
74
42
50
241
10.    
Hmuntha
1954
14
19
16
10
16
61
11.    
Talan No.3
1959
16
23
17
16
14
70
12.    
Jamthla
1945
17
25
21
18
17
81
13.    
Khawhreng
1949
37
51
50
49
34
184
14.    
Darser
1971
36
49
58
40
39
186
15.    
Tuingoi
1956
75
125
175
60
70
430
16.    
Deora
1948
144
243
249
171
138
801
17.    
Muruai
1953
54
111
124
56
59
350
18.    
Serthlang
1957
47
83
85
35
49
252
19.    
Depacherra
1949
21
30
27
23
31
111
20.    
Khalaigiri
1948
35
88
69
26
14
197
21.    
Boitang
1900
89
250
213
76
70
609
Total
21

1265
2440
2393
1235
1170
7238

Darlong hnam chungchanga hin lekhabu tam fe ka inziak ala chang no. Statistical analysis dek chu ei hnam chunga tu hmanin an la tho no achang. Ei population chung homa hin changsiala, tuhmanin analysis anla thono. Ahnuaia hi ei hnam population chunga chika inhoitirna kihong tarlang:-
Sl.No
Year
Kuki
Halam
Lushai
1
1874
2041(Ruankhum, Darlong, Khasi, Lushai)
5577

2
1881
Not available
Not available
Not available
3
1891
1444(Nothing mentioned)
Not available
Not available
4
1901
7547(Darlong and Ruankhum)
2215
135
5
1911
6222 (Darlong and Ruankhum)
2941
561
6
1921
4005(Darlong and Ruankhum)
3723
2175
7
1931
1479(Darlong and Ruankhum)
12713

8
1941
1522
Not available

9
1951
2563
7458
1738
10
1961
5531
16298
2979
11
1971
7775
19076
3672
12
1981
5501
28970
Not available
13
1991



14
2001
7238



Kum 1911 hma ah Darlong chanchin thlangpui-
I hman documents ni lekha ziakin ei nei no leiin kum 1900 hma ah ei Chanchin, Thephung,Rikhen ni  hnam dan hei chu ei hoi no achang. Changrochu ei i hoi thei chem chu, bako-valeng, mi lu la, mi doi, hnam dang khua run thin hnam ei loi chang thin. Mahmuna hin, Kuki, Mizo, Hmar ni Naga hei rek in angna tamka ei nei in an lang. Makhela chun, khua chuan hnam, mani Lal ni hnam dan hnuaia invong thin ni roi inrel thin hnam chu ei loi chang hrim. Ral tha hnam ei chang leia Reng homin ani ngaisak thin naia, Rengin a raiawt hei inthlawm dingin Darlong Hei hi ani loi hmang nai thin ti chu Lekhabu homa ei hmu leiin achiang phot. Mahun laia khua ei loi ichuan hei chu-
1)”Zawlchuaii khua”-in dawng sang;
2)”Tuiirai khopui”, an puanri zara dumpuia leilak siamkhop;
3)”Ranlunga khua”;
4)”Zawngkhawtlang” ni
5)”Bukpui khua” heichu an loi chang.
Mahun lai hei hachun khua ei loi nei thin homin, ei chuan sawt thin ngai no a loi chang, kum 5-15 ka sung chunk khaw dang inver dingin ei loi kal suak thin. Loi tho hnam ei changa, ringtu ei la changno leiin ramhuai ei loi biak thin ni ei loi in bawl thin achang. Nawle tiana Darlong khua awmna loi zong rei. Ei pi ei pu hei ma khua rihming an hoiin an lung inleng ke ring. Kum 1907-08 hun vel laia Darlong khua hei chu a hnuaia hei hi an chang:
Sl.No
Khaw rihming
Hnam om hei
1
Thanga bari
Darlong-Kuki
2
Mangthuama bari
Darlong-Kuki
3
Takiram bari
Darlong-Kuki
4
Roichutta bari
Darlong-Kuki
5
Ngurchailiana bari
Darlong-Kuki
6
Roithapa bari
Darlong-Kuki
7
Samsai bari
Darlong-Kuki
8
Saidya bari
Darlong-Kuki
9
Murpuilian bari
Darlong-Kuki
10
Kusalai bari
Darlong-Kuki
11
Raja bari
Darlong-Kuki
12
Wazir bari
Darlong-Kuki
13
Kanchan bari
Darlong-Kuki
14
Kahmuntha
Darlong-Kuki
15
Laphilpara
Darlong-Kuki
16
Helpa bari
Darlong-Kuki
17
Kuki punji-I(Atun Bangladesh sunga a awm)
Darlong-Kuki
18
Kuki punji-II(Atun Bangladesh sunga a awm)
Darlong-Kuki
Mabaka kum 1928-40 sunga hei han Darlong heiin khua ei loi ichuan hei chu ah Hnuaia angka hi an chang:
Sl.No
Khaw rihming
Dawng om zat(Appx)
1
Lungtukrok
15
2
Selipa khua(Lala muktiar para), Emrapassa hom anti
10
3
Ngurpuiliana pachuai khua
15
4
Simkhama khua
15/20
5
Tiukoinek khua
15/20
6
Nengsen khua
15/20
7
Saikar
15/20
8
Tlahup
15/20
9
Rempa
15/20
10
Hnela khua
15/20
11
Lalsut khama(Talan)
15/20
12
Mgursailiana(Tlangte)
15/20
13
Phahmai
15/20
14
Lungtukrok(saikartiang)
15/20
15
Paipabok-Talan tiang
15/20
16
Vancheng
15/20
17
Kangkhua-Jola basa
15/20
18
Talan No.1
15/20
19
Talan No.2
15/20
20
Talan No.3
15/20
21
Zongkhawthlang
15/20
22
Khawlai-Unukuti
15/20
23
Damdi-Lalzuritiang
15/20
24
Bokte-Jolai tiang
15/20
25
Khalaigiri
15/20
26
Khawhreng
15/20
27
Jamathla
15/20
28
Zawlchuai khua(Betcherra H.S.s hmun)
15/20
29
Ngurpuliana khua(kanchanbari)
15/20
30
Vana khua
15/20
31
Tualsen khawrua(kanchanbari)
15/20
32
Boitang
15/20
33
Sethlang
15/20

Kum 1911 to 1921(The Landmark decade):-
Kum 1911 intangin 1921, ma kum sawm ka hi Darlong hnam History a Poimaw chem ti hom in lang in khel no ning, asanchu ma kum 10 ka sunga hin Darlong hnam Christian ei loi kai hmasak. Kum 1918 hi Christian ei kai hmasak kum in ei hman chun, kum 2018 chun Centenery(Kum 100 ka na) kum ei hmang nghal ding aloi chang. Makum hi ei ni hnam ding chun sansuaka ei omna kum ei ti thei.
Kum 1921 to 1931:-
Lekha zirna ei hnam laia an tan ve nghal achang. Darlong phaia school hmasak chem ei nei, Darchawi khua ah. Mabaka Darlong phaia Christmas(Khompui) hmang tan a chang ma hun sunga in thok hin. Pathian thu awina ah lawmna ei hmu ah a hnam angkan, maleiachun Biak in ei nei ve tan; ei hnam laia Upa, Tirkoi ei om tan a chang. Marual rual chun, Christian ei chang tak leiin, tiana ei nun hlui, kalchoi ni dan eiin Christian na reka inziak loi hei phot chu ei hnam laia in tangin an hmak nghal. Entirna dingin, Khuang, ramhuai biak na ni inbawl huna eiloi ihmang thin ha Biak ina Pathian inpakna dingin ei hmang a chang. Ma kum 10 ka sunghin Darlong khua thar 2 ka inver in a om, Darchawi ni khanchan khua.
Kum 1931 to 1941:-
Christian Missionaries hei zara eihnam laia thenkan lekha zirna remchang ei hmu homin, ei Rengram pumpui reng zirnatiang la chungin choi loi a chang leiin, Primary education ari chai eila dong remchang achang. Ma kum top tiang vel hin Loi ei tho rual rualin, rihuan ei tho tan achang, abiktakin Birtung Darlong phaia a hong lut hmasak chem chang.
Kum 1941 to 1961:-
Ma kum 20 ka sung hin ei hnam population a pung em ema, Inzirna tiang hom sirbi hmasak chu eiloi kai achang, asanchu Pu K.Hrengngura hi ei Darlong hnam laia matric a loi pass nghal. New Zealand Baptist Missionaries(NZBM) hei hom ma hun lai hin Rengrama an hong lut tan achang. NZBM hei rongbolna ni ngaisakna leiin ei hnam laia thlakin thlengna nansa vaikan athlung nghal achang, inzirna konga, sakhua ni kalchoi chung homa chang sia nansa vaikan thlakin thleng na an lang. Baptist kiohran hom ei Rengrama an tan nghal achang NZBM hei rongbolna dungzuiin. Saphei in an ni khawngai leiin rihuan tho dan, taksa ni hriselna lampang tiang hom nansa vaikan an nen zirtir. Ei Darlong tongin lekhabu ziak hmasak chem a chang ma sung hin. Mabak homa chun, ma kum 20 ka sunghin Darlong khua thar tam ka inverin a om. Atuna ei khua chuan hei laia hin atamtiang chu mahun laia an loi i ver achang. A rengkan khua thar invera om chu 14 ka achang.
Kum 1961 to 1971:-
Ma hun hi ei hnam laia thlakin thlengna a thlung mek lai achang. Ei hnam laia lekha thiam puithling, Graduate hmasak chem  ei nei ve achang. Darlong Christian Golden Jubilee hom hmangin a om nghal. Marual rual chun, golden jubilee chanchinbu ngei hom Darlong tongin inziak ni in sua achang.